آنکه چای را به ایران آورد

چند قرن پس از میلاد مسیح, مصرف چای به ژاپنی ها هم سرایت کرده و تا قرن ها پس از میلاد, این دو ملت چای می نوشیده اند تا اینکه قرن هفدهم میلادی فرا رسیده است

گفته‌اند که ایرانی‌ها در دوران باستان و تا پیش از دوران صفویه چای نمی‌نوشیده‌اند و به جای آن قهوه‌خانه داشته‌اند. درباره منشا گیاه چای هم روایات مختلف است اما آنچه می‌توان با اطمینان گفت، این است که حدود سه قرن پیش از میلاد، چینی‌ها چای را دم می‌کرده‌اند و می‌نوشیده‌اند. افسانه‌ای در این باره می‌گوید که یک برگ خشک گیاه چای، در لیوان آب داغ یکی از امپراتوران باستانی چین افتاده و خاصیت رنگ‌دهی چای کشف شده که چندان قابل اطمینان نیست اما به هر حال، چای باید به نحوی در چین رواج یافته باشد.

چند قرن پس از میلاد مسیح، مصرف چای به ژاپنی‌ها هم سرایت کرده و تا قرن‌ها پس از میلاد، این دو ملت چای می‌نوشیده‌اند تا اینکه قرن هفدهم میلادی فرا رسیده است. بازرگانان و سیاحان اروپایی که اغلب پرتغالی و هلندی بوده‌اند، چای را در اوایل قرن ۱۷ به اروپا می‌برند و مصرف آن را چندی پس از این که منحصر به اغنیا بوده، رواج می‌دهند. به موازات ورود به اروپا، چای به روسیه هم می‌رسد و چندی بعد، از قاره آمریکا هم سر در می‌آورد. چایی که در چین کشت می‌شد، در شمال چین «تی» نام داشت و در جنوب چین «چای». غربی‌ها برای این محصول، لفظ شمالی چین را گرفته‌اند و شرقی‌ها لفظ جنوبی را. آمریکایی‌ها، در اوایل قرن بیستم، با روحیه‌ای که داشته‌اند چای کیسه‌ای را هم ابداع می‌کنند. اکنون چای به دومین نوشیدنی جهان پس از آب تبدیل شده است و کشتگاه آن، چین و هند و برخی از کشورهای آسیای شرقی است.

چای، هم‌زمان با تسلط انگلیسی‌ها به هند رفت و از هند به ایران آمد. چای پیش از این که در ایران کشت شود، به واسطه بازرگانان و تجار، به ایران آمده و به خوبی رواج یافته بود؛ گفته‌اند که با آمدن چای، قهوه هم در جمع ایرانیان، به فراموشی سپرده شد. دوران ناصرالدین‌شاه قاجار که فرا رسید، شاه به چند نفر از درس‌خوانده‌ها و سیاستمداران اجازه داد که چای را برای کشت به ایران بیاورند. اولین تجربه‌ها به شکست انجامید تا سال ۱۲۷۶ شمسی که محمد میرزای کاشف‌السلطنه، هزار نهال چای را به ایران آورد و در لاهیجان کاشت. محمد میرزا، بعدها که در کاشت چای موفق شد، لقب کاشف‌السلطنه را گرفت و معروف شد به «محمدمیرزا کاشف‌السلطنه چایکار». در میان مردم این افسانه رایج است که کاشف‌السلطنه چند تخم چای را در عصای خود مخفی کرد و به ایران آورد که نادرست است. کاشف‌السلطنه متولد تربت‌حیدریه بود و در دارالفنون درس خواند و برای ادامه تحصیل به دانشگاه سوربن فرانسه رفت. به ایران که برگشت، ژنرال کنسول ایران در هند شد و در همانجا فکر کاشت چای در ایران، در ذهنش جوانه زد.

کاشف‌السلطنه، اکنون پدر چای ایران نام گرفته و مقبره‌ای دارد در شهر لاهیجان که بر بالای یکی از تپه‌های مزارع چای این شهر، جای گرفته است. کشت چای در ایران، در همان استان گیلان دنبال شد و رشد کرد و مردم آن را به عنوان عمده‌ترین نوشیدنی خود پس از آب، پذیرفتند. با این حال، میراث کاشف‌السلطنه چندان هم باب میل ایرانیان نیست و به خاطر رنگ و عطر چای‌های خارجی‌، ما بیشتر دوست داریم که چای ایرانی را با چای خارجی مخلوط کنیم یا اصلا کنارش بگذاریم. اغلب ایرانی‌ها، مثل ۹۰ درصد مردم جهان، از میان چهار نوع اصلی چای، به چای سیاه یا چای قرمز علاقه دارند. ژاپنی طرفدار مصرف چای سبزند و برخی از مناطق چین هم چای سفید را دوست دارند. نوع دیگری از چای هم چای «اولانگ» است که مثل چای سفید علاقه‌مندان کمی دارد.

چای سیه حاصل خشک کردن و تخمیر برگ‌های تازه چای است؛ چای سبز فقط برگ خشک شده است. چای سفید جوانه‌های تازه بوته چای است که خشک می‌شود و چای «اولانگ» هم، برگ‌های چای است که با فرایند چند روزه‌ای خشک می‌شود. به تازگی، در میان ایرانیان مصرف چای سبز نسبت به گذشته رواج بیشتری یافته است. چای در هر کشوری، با ابداعی در دم کردن هم روبه‌رو بوده است؛ مثلا در هند گاهی چای را با نمک یا فلفل می‌خورند یا دست‌کم آن را با ادویه‌ای معطر دم می‌کنند؛ در چین هم چای را در قوری دم نمی‌کنند و چای خشک را مستقیما در فنجان‌ها می‌ریزند؛ در ژاپن، چای نوشیدن به فرهنگ وسیعی تبدیل شده و با انواع هنرها و سرگرمی‌ها درآمیخته است. چای،‌ بیش از آنکه نوشیدنی‌ای مضر باشد، سودمند است و خاصیت‌های دارویی زیادی برای آن یافت شده که عبارتند از ضددرد، ضدآمیب، ضدآلزایمر (ضدفراموشی)، ضدآرتریت، ضدتصلب شرابین، ضدباکتری، ضدسرطان، ضدافسردگی، ضدقندخون، ضدالتهاب، ضدجهش ژنی، ضدنیتروزآمین، ضداکسیدان، ضداسپاسم، ضدویروس، قابض، مقوی قلب، محرک سیستم عصبی مرکزی، ادرارآور، محافظ کبد، کاهنده پرفشاری خون، محرک قدرت ایمنی بدن، کاهش‌دهنده چربی خون، کاهش‌دهنده تری‌گلیسریدها و محرک مجاری تنفسی. چای نوشیدنی مفیدی برای تصفیه خون از طریق ازدیاد ترشحات کلیوی است، به هضم غذا کمک می‌کند، سبب نشاط، بیداری و مانع خواب آلودگی می‌شود.

برای نقرس و اسکوربوت نیز مفید است. برگ چای، املاحی چون کلسیم، منیزیم، سدیم، پتاسیم، تانن و کافئین است. چای سیاه مقداری کافئین دارد که چای سبز آن را ندارد و به همین دلیل، چای سبز آرام بخش‌تر است. مصرف چای بعد از غذا، به هضم آن کمک می‌کند ولی برای پیشگیری از دفع آهن بهتر است دو ساعت بعد از خوردن غذا نوشیده شود. برای شیرین کردن چای، عسل بهترین ماده است.