کار در نظام اخلاقی و ارزشی اسلام

به مناسبت روز جهانی کار و کارگر

در مکتب اسلام تعالیم متعددی وارد شده که از مجموعه آنها می‌توان دیدگاه ارزشی اسلام را نسبت به کار مشخص کرد. در این نوشتار با استناد به روایات و سیره‌ معصومین (ع)، به طور اجمال به ذکر و تبیین دیدگاه ارزشی دین اسلام نسبت به کار اشاره می‌نماییم.

۱) محبوب بودن و قداست شغل

انجام کار اقتصادی، مطلوب خداوند و همچون عبادت و جهاد در راه خدا مقدس است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «عبادت هفتاد جزء و برترین آن، طلب روزی حلال است»(۱). از امام کاظم (ع) روایت شده است: «آن که در پی کسب روزی حلال برای تامین معاش خود و خانواده برآید، مانند مجاهد در راه خداست»(۲). امیرالمؤمنین علی (ع) نیز می‌فرمایند: «خداوند، صاحب حرفه‌ درستکار را دوست دارد»(۳). نقل شده: «وقتی پیامبر اکرم (ص) از جنگ تبوک برمی‌گشتند یکی از انصار به استقبال ایشان آمد و با وی مصافحه کرد. حضرت دیدند که دستهای او زبر و خشن شده و پینه بسته است، از وی سؤال فرمودند چه کار کرد‌ه‌ای که دستانت این گونه زبر و خشن شده است؟ عرض کرد: ای رسول خدا، زیاد بیل زده‌ام. چون ناچار بودم برای تامین نیاز خانواده‌ام کار کنم. پیامبر (ص) دستهای او را گرفتند و بوسیدند و فرمودند: این دستی است که در آتش نخواهد سوخت»(۴). امثال این روایت در زندگی معصومین (ع) بسیار است و نشان از ارزش، قداست و عظمت کار حلال، در نزد اولیای دین دارد.

۲) منفور بودن بیکاری

در مکتب اسلام، بیکاری و نیازمند دیگران بودن، امری ناپسند شمرده شده است. به همان میزان که دین به مؤمن دارای شغل حلال احترام می‌گذارد، از فرد بیکار ابراز انزجار می‌کند. امام صادق (ع) می‌فرماید: «خداوند متعال زیاد خوابیدن و بیکاری را دشمن می‌دارد»(۵) نیز می‌فرمایند: «آن کسی که در امر تامین معاش خود سستی کند، خیری از او برای دنیایش انتظار نیست»(۶). اولیای دین ترک تلاش و کار را عامل بی‌خردی و بی‌اعتباری و پیروی از شیطان دانسته‌اند. معاذ بن کثیر از یاران امام صادق (ع)، پارچه فروش بود. به حضرت گفت: تصمیم دارم بازار را ترک کنم، زیرا به اندازه کافی مال دارم. امام فرمودند: «با این عمل بی‌اعتبار می‌شوی. آیا توان تجارت را از دست داده‌ای یا به آن بی رغبت شده‌ای؟ معاذ گفت: منتظر برقراری دولت شما هستم و مال فراوان دارم و بدهکار کسی هم نیستم و گمان نمی‌کنم حتی تا وقت مرگ تمام شود. حضرت فرمود: تجارت را رها نکن که زمینه نابودی خرد است. برای خانواده‌ات بکوش و آنان را بر خود با این عمل تحریک مکن»(۷). همچنین نقل شده است: «امام صادق (ع) از وضعیت عمر بن مسلم پرسید. گفتند حالش خوب است ولی تجارت را رها ساخته؛ امام سه بار فرمودند: این کار شیطان است. مگر نمی‌داند که پیامبر (ص) بار کاروانی را که از شام آمده بود، خرید و به مقداری که بدهی خود را بپردازد و به خویشان او برسد، سود برد. خداوند می‌فرماید: رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله؛ مفسران ناآگاه می‌گویند: افراد مذکور در آیه، تجارت نمی‌کردند. آنها دروغ می‌گویند. مؤمنان تجارت می‌کردند؛ ولی نماز را در وقت آن به جا می‌آوردند و این بهتر از کسی است که تجارت نمی‌کند و فقط نماز می‌خواند»(۸).

در روایات متعددی، بیکاری اختیاری، مبغوض خداوند شمرده شده و به شدت مورد نهی واقع شده است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «آن گاه که اشیاء به صورت جفت قرار گرفتند، تنبلی و ناتوانی با هم همراه شدند و فقر نتیجه آن دو شد»(۹). امامان معصوم (ع) از دعا برای طلب روزی برای فردی که کار نمی‌کرد، خودداری می‌کردند و می‌فرمودند: «دعای چنین کسی مستجاب نمی‌شود». علا بن کامل نزد امام صادق (ع) رفت و از حضرت درخواست دعا کرد تا خداوند رزق او را بدون زحمت عطا کند. حضرت فرمود: «برای تو دعا نمی‌کنم همان گونه که خداوند دستور داده (با کار اقتصادی) طلب روزی کن»(۱۰). وقتی به امام صادق (ع)، گفتند عمر بن مسلم تجارت را رها کرده و مشغول دعا و عبادت است، حضرت فرمودند: «وای بر او، آیا نمی‌داند دعای کسی که طلب روزی را ترک کند، مستجاب نمی‌شود. گروهی از یاران رسول خدا (ص) وقتی آیه «و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب» نازل شد، در خانه‌ها ماندند و به عبادت پرداختند و گفتند روزی ما تامین شده است. وقتی ماجرا برای پیامبر نقل شد، فرمود: هر کس چنین کند، دعای او مستجاب نمی‌شود. بر شما باد طلب روزی و کوشش در کسب آن»(۱۱)

۳) کسب روزی حلال و دینداری

مطابق روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده،کسب روزی حلال، سبب حفظ دین و آخرت شخص می‌شود: «طلب روزی حلال را رها نکن که یاور دین توست»(۱۲).

۴) وجوب کسب معیشت

از واجبات مسلم بر هر فرد مؤمن، لزوم انجام کار اقتصادی برای تامین زندگی خود و خانواده است. بر شخصی که می‌تواند کار کند، استفاده از زکات مخصوص فقیران حرام است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «صدقه و زکات برای شخص بی‌نیاز، نیرومند و سالم و صاحب مهارت و توانا جایز نیست»(۱۳). امام صادق (ع) از یاران خود درباره وضعیت معیشتی فردی پرسید، گفتند: به عبادت می‌پردازد و معاش او را برادرش تامین می‌کند، حضرت فرمودند: «به خدا سوگند، آن که معاش او را تامین می‌کند، از او عابدتر است»(۱۴).

۵) وظیفه اجتماعی انسان و خدمت رسانی به جامعه

مسئولیت اجتماعی شخص مؤمن، رفع نیازهای جامعه در حدّ توان است. برآوردن نیازهای جامعه واجب کفایی است و شخص باید در برآوردن آن بکوشد. افراد جامعه با کار می‌توانند نیازهای همدیگر را تامین سازند، زیرا هر یک به تنهایی نمی‌تواند تمام نیازهای خود را برطرف کند. با کار، بر توان اقتصادی جامعه افزوده می‌شود و در برابر دیگر جوامع توان مقابله می‌یابد. رفع فقر و تامین اجتماعی نیازمندان، از آثار مهم کار است. در روایات بسیاری آمده است که حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) با کار خود، باغ و چاه و قنات پدید می‌آورد و آنها را برای مردم و کمک به نیازمندان وقف می‌کرد(۱۵). امام باقر (ع) می فرماید: «هر کس برای بی‌نیازی از مردم و تلاش برای رفاه خانواده و مهربانی و خیرخواهی به همسایه در طلب مال و امکانات زندگی برآید، روز قیامت در حالی که صورتش همچون ماه شب چهارده درخشان است، خداوند را ملاقات می‌کند»(۱۶).

۶) گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد

یکی از انگیزه‌های مهم برای کسب درآمد، توانایی شخص در کمک به دوستان و دعوت از آنها و ارتباط با بستگان و همسایگان است، هر چند نیازمند و فقیر نباشند.

اگر شخص توان مالی نداشته باشد، برای او امکان پذیرایی دوستان نیست و نمی‌تواند با بذل هدیه بین آنان که اختلاف دارند، دوستی برقرار کند و از درآمد در جهت گسترش اخلاق اجتماعی بهره برد. افزون بر آن شرکت در کار جمعی، باعث تقویت روحیه‌ تعاون و همکاری شخص می‌شود، یاری کردن به دیگران را در محیط کار فرا می‌گیرد، و ایثار و از خود گذشتگی و کمک به زیردست را می‌آموزد و روحیه‌ کبر و خودخواهی او در برخورد با افراد تعدیل می‌شود.از سوی دیگر، بیکاری منشاء بحران اخلاقی در فرد و اجتماع است. در فرد بیکار، زمینه‌ تمایل به فساد فراهم است. نفس آدمی اگر به کاری مشغول نشود، انسان را به خودش مشغول می‌کند و در پی افکار و خیالات باطل می‌کشاند. امروزه جوامع انسانی به پدیده‌ اشتغال نیروی کار فقط از بعد اقتصادی توجه نمی‌کنند، زیرا بحران بیکاری، زمینه مفاسد گوناگون اجتماعی از قبیل اعتیاد، سرقت، اعمال ضد اخلاقی و تعرض به زنان، قمار و استفاده از نوشابه‌های الکلی را فراهم می‌سازد و بخش مهمی از درآمد خانواده‌ها صرف پر کردن ساعت فراغت فرزندان می‌شود. از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است: «سستی و تنبلی، کلید غم و بدبختی است و نیازمندی و فقر با ناتوانی و تنبلی همراه و ثمره‌ آن نابودی و بدبختی است. آن که طلب و تلاش نکند چیزی نمی‌یابد و به فساد کشانده می‌شود»(۱۷).

منابع و پی‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

علی مهدوی