مصطفی عقاد و ادای دین به دین

پربیننده ترین و محبوب ترین فیلم سینمایی دنیای اسلام به مصطفی عقاد کارگردان شهیر سوری تعلق دارد

پربیننده ترین و محبوب ترین فیلم سینمایی دنیای اسلام به مصطفی عقاد کارگردان شهیر سوری تعلق دارد.

«محمد رسول الله» که عنوان اصلی آن «The Message» است از سال ۱۹۷۶ تا به امروز بارها و بارها از رسانه های کشورهای اسلامی و غیراسلامی پخش شده است و می توان گفت کمتر مسلمانی است که این فیلم را ندیده باشد.

روزنامه حریت ترکیه چندی پیش به مناسبت سالمرگ این کارگردان در یک حمله تروریستی و بزرگداشتی که در کشور سوریه برای این چهره جهانی سینمای دنیای اسلام برگزار شده بود، گزارشی در این باب نوشته و به بررسی علل موفقیت این اثر پرداخته بود.

حکومت اردن بعد از مدت ها حمایت از تروریست های بمبگذار در خاک عراق، خود قربانی حمله انتحاری شاخه عراقی القاعده شد و در این میان مردی که خود سعی داشت پیام آور صلح باشد و نگذارد بن لادن را به عنوان چهره اسلام در غرب بشناسند، خود قربانی ترور شد.

مصطفی عقاد مردی است که موفق شد به دنیا بقبولاند محمد(ص) هرگز در قاب تصویر نمی گنجد و در فیلم «محمد رسول الله» آنچنان حضور پیامبر اسلام را بی آنکه چهره اش دیده شود، ملموس کرد که تمام منتقدان غربی مجبور به ستایش این فیلم شدند. سال ۲۰۰۴ مصطفی عقاد به همراه دختر ۳۳ساله اش «ریما»، به اردن آمده بود تا در مراسم ازدواج یکی از فامیل های سوری اش شرکت کند. او هنگام انفجارها در هتل «هیئات» اقامت داشت. دخترش ریما درجا کشته شد و خود مصطفی عقاد در ناحیه گردن زخم های شدیدی برداشت که سه روز بعد به مرگش انجامید.

هر چند او همسری امریکایی داشت، اما فرزندانش هرگز مذهب اصلی شان را فراموش نکردند و دخترش ریما دوست داشت به پدرش برای ساخت فیلمی درباره صلاح الدین ایوب کمک کند.

مصطفی عقاد در حالی محبوب ترین کارگردان مسلمان برای هم کیشانش محسوب می شود که فیلم های بسیار دیگری را در سینمای هالیوود کارگردانی و تهیه کرده است اما خودش همیشه می گفت؛ «هر جا می روم همه برای معرفی ام می گویند عقاد کارگردان فیلم محمد رسو ل الله. فکر می کنم اگر بعد از دهه ۷۰ فیلم دیگری هم نساخته بودم باز هم در یادها می ماندم و این به نوبه خود افتخار است.» مصطفی عقاد در سال ۱۹۳۰ میلادی در شهر حلب سوریه به دنیا آمد.

مصطفی در ۱۹سالگی خانه اش را ترک کرد تا در رشته تئاتر تحصیل کند. عقاد در سال ۱۹۷۶ توانست اولین و مشهورترین فیلم خود را درباره پیامبر اسلام بسازد. نام اصلی این فیلم «الرسالت» بود که در ایران به «محمد رسول الله» مشهور شد. برای نوشتن فیلمنامه این فیلم جاودانه عقاد سه سال وقت صرف کرده بود.

مصطفی عقاد در سال ۱۹۸۱ دومین و آخرین فیلم مشهور خود را ساخت. نام این فیلم «شیر بیابان» بود و به زندگی و مبارزات «عمر مختار» روحانی مبارز لیبیایی می پرداخت. زندگی عمر مختار وقف مبارزه با استعمارگران ایتالیایی شده بود. بازیگر اصلی هر دو فیلم مصطفی عقاد، آنتونی کوئین بود.

عقاد پس از کارگردانی این دو فیلم، تا سال ۲۰۰۲ میلادی تهیه کنندگی ۱۰ فیلم دیگر را بر عهده داشت. او درباره حضورش به عنوان یک مسلمان در هالیوود گفته بود؛ «در مبارزه دائمی با هالیوود شکست نخورده ام.»

عقاد عاشق سینما بود و برای همین راهی کالیفرنیا شد تا در عرصه فیلمسازی شانس خود را بیازماید و در آنجا مشغول به تحصیل شد و پس از مدتی مدرک خود را در زمینه هنر تئاتر از دانشگاه کالیفرنیا گرفت و پس از آن برای اولین بار در سال ۱۹۶۲ به عنوان دستیار تولید یک فیلم در کنار «سام پکین پا» مشغول به کار شد.

فیلم «محمد رسول الله» که جدی ترین کار «عقاد» محسوب می شود به رغم آنکه در خاورمیانه با استقبال خوبی روبه رو شد ولی پس از آنکه برای اولین بار در واشنگتن به نمایش درآمد، با مخالفت گروه هایی از مسلمانان امریکایی روبه رو شد. آنها که این فیلم را به گونه یی توهین به مقدسات اسلامی تلقی می کردند خواستار عدم نمایش آن در ایالات متحده امریکا شدند.

عقاد بیش از ۱۷ میلیون دلار صرف ساخت این فیلم کرده بود و موفق شد به واسطه این فیلم در عرصه رقابت های اسکار نیز موفق به کسب جایزه بهترین فیلمنامه غیراقتباسی شود. او این فیلم را برای همیشه ادای دینی به پیامبر خود می دانست.

وی در مصاحبه در سال ۱۹۷۷ با آسوشیتدپرس در جواب به این گروه از مسلمانان گفت؛ من این فیلم را ساختم تا به این وسیله بتوانم داستان اسلام و ۷۰۰ میلیون مسلمان را برای غربیان روایت کنم. این فیلم می تواند مسلمانان جهان را یک بار دیگر با هم متحد کند و عدالت و درستکاری رهبر بزرگوارشان را در قرن ها پیش به تصویر بکشد.

آنتونی کوئین که در فیلم محمد رسول الله نقش عموی بزرگوار محمد(ص) حمزه را بازی کرد، این فیلم را نقطه درخشان کارنامه خود می دانست و همیشه به این حضور می نازید. هر چند بسیاری از بنیادگرایان مسیحی او را به خاطر این حضور سرزنش کردند، اما آنتونی کوئین همیشه شیفته این نقش بود و یک بار در مصاحبه یی گفته بود؛«در سفری به مراکش از قهوه خانه چی تا مردم کوچه و بازار رباط هر کس که سر راهم قرار می گرفت با خوشحالی فریاد می زد «حمزه... حمزه...» خب من چه نقش دیگری می توانستم بازی کنم که تا این حد محبوب مردم کشورهای مسلمان بشوم. دنیا بیش از یک میلیارد مسلمان دارد و حالا اغلب این یک میلیارد مرا به خاطر زنده کردن مرد عدالت و حامی پیامبر دوست دارند و من به این نکته افتخار می کنم و آن را مدیون فرزند خلف مسلمان مصطفی عقاد هستم.» آنتونی کوئین در این مصاحبه با خنده گفته بود؛ «اما برای ایرنه پاپاس متاسفم.» ایرنه پاپاس در این فیلم در نقش «هند» زن بدطینتی که تشنه خون حمزه بود و دستور داد سینه حمزه را بدرند، ایفای نقش کرده بود. اما بدبینی نسبت به عقاد در طول ساخت فیلم و قبل از آن ادامه داشت به طوری که بسیاری از کشورهای عربی مانع از حضور گروه فیلمسازی در کشورشان شدند. سرانجام صحنه های مربوط به دو شهر مکه و مدینه و صحنه های داخلی در کشور مراکش تصویربرداری شد و آن نبردهای عظیم در بیابان های لیبی تصویربرداری شدند. هنگامی که او در دانشگاه الازهر قاهره نسخه یی از محمد رسول الله را نشان داد، توانست با روی خوش برای فیلم خود روبه رو شود و فیلم در آغاز یک راه پر از موفقیت در سال ۱۹۷۷ قرار گیرد. هرچند در مراسم اسکار ۱۹۷۸ فیلم عقاد نتوانست برای موسیقی ماندگار موریس ژار اسکار را دریافت کند.

مصطفی عقاد تا سال های سال در هر جلسه مطبوعاتی که حاضر می شد پیش از هر چیز باید به سوال هایی درباره این فیلم بحث برانگیز پاسخ می داد، انگار که این فیلم هرگز قرار نیست فراموش شود.

با این حال منتقدان مسلمان معتقد بودند بهتر بود عقاد از بازیگران مسلمان برای این فیلم استفاده کند، اما عقاد جواب قانع کننده یی داشت. او می گفت؛ من می خواستم مخاطبم در چین و ژاپن هم برای تماشای این فیلم بیاید و قطعاً اگر چهره شناخته شده یی همچون آنتونی کوئین در فیلم محمد رسول الله بازی نکرده بود تمایلی به حضور در سینما نداشت و من موفق به اکران جهانی این فیلم نمی شدم. دنیای اسلام حمزه را می شناسد اما من می خواستم دیگران هم با عمق عدالت پیامبر و حمزه آشنا شوند.»

با وجود همه اینها مصطفی عقاد اعتقاد داشت چیزی به نام سینمای سیاسی یا اجتماعی یا انقلابی نداریم. سینما کار هنری است که انگیزه تماشاگران را برمی انگیزد. هنر سینما کار خالص و نابی است که رشد و شکوفایی آن بر اثر تجربه و برخورد با دیگران پدیدار می شود. او درباره خودش تاکید می کند؛ «من نابغه نیستم اما می توانم با دیگران رقابت کنم. پایدار و پیگیر باشم و اعتمادبه نفس خودم را حفظ کنم.» همین خصوصیات اوست که حضورش در هالیوود را پایدار و ماندگار کرد. برای او مهم نبود که فیلم «عمر مختار» در اسکار جایزه نگیرد. هدفش این بود که تصویر زیبای عرب را در مقابل تصویر زشتی که استعمار از آنها نشان می دهد، قرار دهد. او با هدف تجاری این فیلم ها را نساخته بود.

● عقاد به پایان نرسید

مصطفی عقاد در سال ۱۳۷۱ به ایران دعوت شد تا فیلمی درباره حضرت امام خمینی(ره) بسازد اما این اتفاق هرگز نیفتاد چرا که در آن سال، نه تحقیقات دقیق و کاملی درباره زندگی حضرت امام(ره) وجود داشت و نه ایران می توانست حین تحمل مشکلات اقتصادی سال های پس از جنگ، هزینه سنگین ساخت این فیلم را بپردازد.

عقاد با اینکه نتوانسته بود فیلمی درباره حضرت امام(ره) بسازد اما معتقد بود در فیلم «شیر صحرا» (عمر مختار) به امام خمینی ابراز ارادت کرده است. او در گفت وگویی با نشریه «میدل ایست» گفته بود این فیلم را با تاسی از امام خمینی ساخته است. او گفته بود؛ «عمرمختار حتی از لحاظ چهره به آیت الله خمینی شبیه است. البته این یک تصادف است و ما نمی دانستیم این تصادف به ساخته شدن فیلم کمک خواهد کرد.»

مصطفی عقاد یک بار دیگر در سال ۱۳۷۸ به مناسبت جشنواره فیلم فجر به تهران سفر کرد.

امیلی امرایی