علی علیه السلام مثل الاعلای قرآن

گنجینه‏ های گرانقدر تمدن وفرهنگ یك كشوردرآثارباستانی، نوشتارعلمی و پدیده‏ های كهن آن به چشم می‏خورد. و اندیشمندان فرهنگی جامعه ازجمله یادگاران ماندگار یك مرز و بوم و یا آیین به شمارمی‏روند كه گاه ارزش یكی ازآنان، برترازتمامی آثارو بناهای تاریخی محسوب می‏شود. فرهنگنامه‏ها، دایرهٔ المعارف‏ها، و یا كتابهای مقدس و آسمانی مردم، آینه‏ای شفاف در معرفی چنین الگوهای شایسته به دیگران بوده و بیانگر ویژگیهای روحی، ارزشهای معنوی و یا حماسه ‏های كم نظیرو گاه بی‏نظیرهستند.

قرآن را كه می‏گشاییم، دهها و حتی صدها آیه روشنگر و الگو بخش می‏یابیم كه نشان از رادمردی جاودانه دارد، والا گوهری كه افزون برمقام عصمت كه ارزشی بس گرانبهاست فضایل كیمیاگون او درآینه آیات به خوبی بیان شده است و اكنون كه چهارده قرن از زمان حیات وی می‏گذرد، گویی او، انسان امروز جامعه ماست و یكایك ویژگیهای وی، به مثال آفتاب عالمتاب، تمامی افراد را ازظلمت‏های زندگانی رهایی می‏بخشد.

علی، انسانی هزاربُعدی است كه صدها سال است، نظم و نثر، تفسیر و فقه، كلام و حقوق، ریاضیات وادبیات و... همه و همه از ریزش عظمت او روزی خوارند.

امام علی بن ابیطالب(ع) است كه تنها خدای او یارای بیان صفات او را دارد و یا رسول حق كه سفیر خداوندی است توان یادآوری ویژگیهای وزیر و پسرعم خود را داراست.

اینك كه درماه رمضان نسیم روح بخش سخنان خداوند، رواق وجودمان را با عطرخود، معنویتی دیگرمی‏بخشد، برخی ازآیات قرآن كریم را درباره امیرمؤمنان (ع) با نگاه دل می‏بینیم و سیمای علی را درآینه قرآن نظاره می‏كنیم.

۱_« ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤف بالعباد.» (بقره/۲۰۷)

" وازمیان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است. "

مفسرمعروف اهل تسنن، ثعلبی می‏گوید: " هنگامی كه پیامبراسلام تصمیم به هجرت ازمكه به مدینه گرفت، برای تحویل امانت‏های مردم و پرداخت پولهای آنان، علی(ع) را بجای خود قرار داد و شب هنگام كه به سوی «غار ثور» حركت نمود و مشركان اطراف خانه او را محاصره كرده بودند، دستورداد علی(ع) دربستر پیامبر بخوابد و پارچه سبزرنگی (برد خضرمی) كه مخصوص خود پیامبربود، روی خویش بكشد.

در این هنگام خداوند به «جبرئیل‏» و «میكائیل‏» وحی فرستاد كه من بین شما برادری ایجاد كردم وعمر یكی از شما را طولانی‏تر قراردادم، كدام یك ازشما حاضراست ایثاربه نفس كند و زندگی دیگری را برخود ترجیح دهد. هیچیك حاضر نشدند. به آنان وحی كرد اكنون، علی(ع) در بستر پیامبرخوابیده است و آماده فدا کردن جان خویش است. به زمین روید وحافظ و نگاهبان او باشید.

هنگامی كه جبرئیل بالای سر و میكائیل پائین پای علی(ع) نشسته بودند، جبرئیل می‏گفت:« به‏به! آفرین برتو ای علی! خداوند به واسطه تو برفرشتگان افتخارمی‏كند.»

ناگاه آیه «ومن الناس...» نازل شد و درآن صفات علی(ع) بیان‏گردید." (۱)

ابن‏ابی الحدید معتزلی ازاهل سنت كه درباره تفسیراین آیه براین باوراست که حماسه علی(ع) در لیلهٔ المبیت - شب خوابیدن به جای رسول الله(ص) - مورد تایید همگان است وغیرازكسانی كه مسلمان نیستند و افراد سبك مغز، آن را انكارنمی‏كنند. (۲)

۲-« و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاكبر ان الله بری من المشركین و رسوله فان تبتم فهو خیرلكم و ان تولیتم فاعلموا انكم غیرمعجزی الله و بشرالذین كفروا بعذاب الیم.» (توبه/۳)

" واین اعلامی است ازجانب خدا و پیامبرش به مردم در روزحج اكبركه خدا و پیامبرش در برابر مشرکان تعهدی ندارند با این حال اگر توبه کنید آن برای شما بهتر است، و اگر روی بگردانید پس بدانید که شما خدا را درمانده نخواهید کرد؛ وکسانی را که کفر ورزیدند ازعذابی دردناک خبر ده."

احمد حنبل - پیشوای معروف اهل سنت - از ابن عباس نقل می‏كند كه پیامبر سوره توبه را به حضرت علی (ع) داد - تا به مردم هنگام حج ابلاغ كند - فرمود: ابلاغ این سوره تنها به وسیله كسی باید باشد كه او از من است و من از اویم. (۳)

۳_«ان الذین اجرموا كانوا من الذین آمنوا یضحكون. واذا مروا بهم یتغامزون‏.» (مطففین/۳۰-۲۹)

بدكاران «دردنیا» پیوسته به مؤمنان می‏خندیدند و هنگامی كه ازكنارآنها می‏گذشتند، آنان را با اشارات مورد سخریه و استهزا قرار می‏دادند.

پاره‏ای از مفسران اهل سنت در تفسیراین آیه، چنین نوشته‏اند كه: روزی علی(ع) و جمعی ازمؤمنان ازكنارجمعی ازكفارمكه گذشتند، آنها به حضرت و مؤمنان خندیدند و آنها را استهزا نمودند، این آیات نازل شد و سرنوشت مسخره كنندگان را درقیامت روشن ساخت. (۴)

۴_«فمن حاجك فیه من بعد ما جاءك من العلم، فقل تعالوا ندع ابناءنا وابناءكم و نساءنا و نساءكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله علی الكاذبین‏.» (آل عمران/۶۱)

پس هرکه دراین باره پس از دانشی که تو را حاصل آمده، با تو محاجه کند، بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قراردهیم.

(مباهله به معنای رها كردن و قید و بند را ازچیزی برداشتن یعنی بنده را به حال خود گذاشتن وعاقبت كاراو را به دست‏ خدا سپردن است.)

انبوه بی‏شماری ازمفسران اهل سنت «ابناءنا» درآیه را اشاره به حسن و حسین(ع)، نساءنا را فاطمه و انفسنا را اشاره به علی(ع) دانسته‏اند. كه نشان از چشمگیری مقام علی(ع) درعرصه نفرین نمودن دشمنان و آشكار شدن حق و دركنار رسول خدا و حتی همانند جان او گردیدن، بیان شده است. (۵)

۵_«سال سائل بعذاب واقع. للكافرین لیس له دافع. من الله ذی المعارج‏.» (معارج/۳-۲-۱)

تقاضاكننده‏ای تقاضای عذابی كرد كه واقع شد. این عذاب مخصوص كافران است و هیچكس نمی‏تواند آن را دفع كند. از سوی خداوند صاحب درجات ومراتب است.

علامه امینی نام سی نفرازعالمان اهل سنت را بیان می‏كند كه همگی علت نزول این سه آیه را درخواست عذاب از سوی منكرانتصاب و ولایت علی(ع) بعد ازرسول خدا(ص) درصورت حقانیت امامت آن حضرت دانسته‏اند. داستان ازاین قرار بود كه: چون رسول خدا(ص)، علی(ع) را در روزغدیرخم به خلافت منصوب نمود و درباره او فرمود: هر كه من مولا و ولی او هستم، علی مولا و ولی اوست، چیزی نگذشت كه این سخن درتمامی شهرها منتشر شد. نعمان بن حارث فهری خدمت پیامبرآمد و گفت: تو ما را دستور دادی، شهادت به یگانگی خدا و رسالت ‏خود ازسوی او دادی، سپس دستور به جهاد و حج و روزه و نماز و زكات دادی، ما همه اینها را پذیرفتیم، اما با اینها راضی نشدی تا اینكه این جوان - اشاره به علی(ع) - را به جانشینی خود منصوب كردی و گفتی: من كنت مولاه فعلی مولاه.آیا این سخن ازناحیه خودت است ‏یا ازسوی خدا؟

پیامبر(ص) فرمود: قسم به خدایی كه معبودی جزاو نیست، این ازناحیه خدا است.

نعمان روی برگرداند و درحالی كه می‏گفت: خداوندا! گراین سخن حق است و از ناحیه توست، سنگی از آسمان بر ما بباران!

اینجا بود كه ناگهان سنگی بر سرش فرود آمد و او را هلاك كرد. ناگاه آیه «سال سائل بعذاب واقع، للكافرین لیس له دافع‏» نازل شد. (۶)

۶_«اهدنا الصراط المستقیم.‏» (حمد/۵)

ما را به راه راست هدایت فرما.

علامه طباطبایی درالمیزان از«فقیه‏» و«تفسیر عیاشی‏» نقل نموده كه «صراط مستقیم‏» دراین آیه، امیرمؤمنان، علی(ع) است. (۷)

در سخن دیگری ازامام صادق(ع) صراط مستقیم، راه به سوی معرفت‏ خدا تفسیرشده كه دو صراط است، یكی صراط در دنیا و دیگری صراط درآخرت، صراط دردنیا امام واجب الاطاعهٔ است، كسی كه او را شناخته و از وی پیروی كنند و در آخرت صراطی است كه پل دوزخ است و كسانی كه در دنیا امام واجب الاطاعهٔ را نشاسند، براین صراط لغزیده و در آتش دوزخ هلاك خواهند شد. (۸)

پی نوشتها:

۱- تفسیر نمونه، آیت الله مكارم و جمعی از نویسندگان، ج ۲، ص‏۴۶/ الغدیر، ج ۲، ص‏۴۴.

۲- شرح نهج‏البلاغه، ابن ابی الحدید، ج‏۳، ص ۲۷۰/ احیاء العلوم، غزالی، ج‏۳، ص ۲۳۸/ نزههٔ المجالس، صفوری، ج‏۲، ص‏۲۰۹/ تذكرهٔ الخواص، سبط ابن جوزی حنفی، ص ۲۱/ مسند، احمد حنبل، ج‏۱، ص ۳۴۸/ تاریخ طبری، ج‏۲، ص‏۹۹ – ۱۰۱/ سیره ابن هشام، ج ۲، ص‏۲۹۱/ تاریخ یعقوبی، ج‏۲، ص‏۲۹.

۳- مسند احمد حنبل: ج‏۱، ص ۲۳۱(طبع مصر)/ همان، ج‏۳، ص‏۲۱۲; همان، ج‏۱، ص ۱۵۰/ خصایص نسائی، ص ۲۸.

۴- تفسیر فخر رازی، قرطبی، روح المعانی و كشاف، ذیل آیه‏۲۹ و ۳۰ از سوره مطففین.

۵- صحیح مسلم، ج‏۷، ص ۱۲۰/ مسند احمد بن حنبل، ج‏۱، ص ۱۸۵/ تفسیر طبری، ج‏۳، ص ۱۹۲/ مستدرك حاكم نیشابوری، ج‏۳، ص ۱۵۰/ دلائل النبوهٔ، حافظ ابونعیم اصفهانی، ص‏۲۹۷/ روح المعانی، آلوسی، ج‏۳، ص‏۱۶۷/ كشاف، زمخشری، ج‏۱، ص‏۱۹۳/ فصول المهمه ابن صباغ، ص ۱۰۸/ الجامع لاحكام القرآن، علامه قرطبی، ج‏۳، ص ۱۰۴.

۶- تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص‏۷.

۷- تفسیر المیزان(ترجمه)،ج‏۱، ص‏۴۹/ تفسیر البرهان، علامه بحرانی، ج‏۱، ص ۵۰.

۸- همان.

۹- تفسیر نورالثقلین، ج‏۱، صص۲۹۰ و۲۹۱.

۱۰- تفسیر نمونه، ج ۲، ص‏۲۶۷.

۱۱- تفسیر قرطبی، ج‏۱، ص‏۶۷۴۳/ مجمع البیان، روح البیان، روح المعانی، المیزان و تفسیر ابوالفتوح رازی، ذیل آیه ۱۲ سوره معارج.

۲۰- مناقب ابن مغازلی شاخصی، ص ۲۶۵.

۱۳- الغدیر، ج‏۳، ص‏۱۰۷ تا ۱۱۱/ احقاق الحق، ج‏۳، ص‏۱۵۷ تا ۱۷۱.

۱۴- تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۳۴۵.

۱۵- تفسیر احسن الحدیث، ج‏۱۲، ص ۲۷۴/ الجدید، ج‏۷، ص‏۲۸۳/ حجهٔ التفاسیر، ج‏۷، ص‏۱۳۹/ الكاشف، ج‏۴، ص ۶۷۰/ كشف الاسرار، ج ۱۰، ص‏۳۱۹.

۱۶- تفسیر طبری، فخررازی و آثار اصحاب النزول واحدی/ تفسیر خازن بغدادی/ معالم التنزیل بغوی/ مناقب ابن مغازلی و جامع الاصول ابن اثیر، برای توضیح بیشتر درباره این حدیث و مشخصات مدارك آن به احقاق الحق مرحوم شوشتری، ج‏۳، ص ۱۲۲ تا۱۲۷ مراجعه كنید(تفسیر نمونه، ج‏۷، ص ۳۲۲.)

۱۷- دیوان خواجه حافظ شیرازی.