نظریه های معرفت شناسی در اندیشه اسلامی

«درآمدی بر نظریه های معرفت شناسی در اندیشه اسلامی» از سوی مرتضی خاکیان سال گذشته به همت انتشارات سروش هدایت, چاپ شده است

«درآمدی بر نظریه‌های معرفت‌شناسی در اندیشه اسلامی» از سوی مرتضی خاکیان سال گذشته به همت انتشارات سروش هدایت، چاپ شده است.

در این مجموعه سعی شده نظریات عمده معرفت‌شناسی که به لحاظ مبنایی یا ساختاری یا روشی متفاوت با دیگر دیدگاه‌ها بوده، مطرح شود و خود را در چارچوب دوگانه یا سه‌گانه رایج که مباحث فلسفی را در مکاتب مشاء و اشراق و حکمت صدرایی محدود و محصور می‌کنند نبیند، بلکه مجال گسترده‌تری را برای طرح انواع دیدگاه‌ها در نظر بگیرد.

بنابراین نویسنده در این مجال به ۵ نظریه معرفت‌شناسی اندیشمندان اسلامی یعنی

۱) معرفت‌شناسی مشاء

۲) معرفت‌شناسیاشراق

۳) معرفت‌شناسی عرفان

۴) معرفت‌شناسی حکمت صدرایی

۵) معرفت‌شناسی فلسفه شدن اسلامی پرداخته و در نهایت به برخی از اندیشه‌های علم‌شناسی مکتب تفکیک اشاره کرده است. این کتاب شامل ۵ بخش عمده است کههربخش به یکی از نظریات ذکر شده اختصاص یافته است.

همه فیلسوفان مشایی مسلمان، بر ضرورت ارتباط عقل انسانی با عقل فعال پافشاری کرده‌اند تا چگونگی پیدایش معرفت‌های کلی را آشکار کنند. در واقع به نظر این فیلسوفان، حقیقت دینی و حقیقت فلسفی، هر‌دو پرتویی از انوار الهی هستند که از راه تخیل یا تفکر به دست می‌آیند. پذیرش این دیدگاه باعث شد مرز میان معرفت دینی و معرفت فلسفی برداشته شود و پارادایم‌های نوینی به‌وجود آید. دومین مکتب معرفت‌شناسی، فلسفه اشراق است که در تاریخ تفکر اسلامی به ظهور رسید و راهی جدید در تکاپوی فلسفی بر جامعه اسلامی گشود. مقصود از فلسفه اشراق، فلسفه‌ای است که شیخ اشراق آن را تاسیس کرد و اساس آن تجلی و ظهور انوار عقلی بر نفس حکیم است که از طریق تهذیب و تصفیه نفس به دست می‌آید. این نظریه در دومین بخش از مباحث کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش سوم، نویسنده با اشاره به فراز و نشیب‌های زیادی که در تاریخ فرهنگ اسلامی وجود دارد به معرفت‌شناسی در عرفان می‌پردازد. بنیانگذار حکمت متعالیه، محمدبن ابراهیم معروف به صدرالدین شیرازی است که او را ملاصدرا یا صدرالمتالهین نیز می‌خوانند. این مکتب فلسفی در حوزه فکری اصفهان و شیراز در دوران صفویه پایه‌گذاری شد و در دوره قاجار رشد و گسترش یافت.

معرفت‌شناسی در حکمت صدرایی در بخش چهارم این کتاب مورد ارزیابی قرار گرفته است. ملاصدرا باور داشت علم انسانی مانند علم الهی است، با این تفاوت که علم الهی به وجود جهان عینی و موجودات خارجی منجر می‌شود و قوام عالم خارج به ذات حق تعالی است، اما علم انسانی، خالق وجود ذهنی است و قوام صورت‌های ذهنی به نفس انسانی است. معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی عنوان بخش پنجم کتاب است.

● موج‌ فتنه‌ از ‌جنگ‌ جمل‌ تا ‌جنگ ‌نرم

کتاب «موج فتنه از جنگ جمل تا جنگ نرم» به قلم حجت‌الاسلام و المسلمین احمدحسین شریفی و به همت کانون اندیشه جوان منتشر شد. مؤلف در این کتاب به اختصار ابعاد مختلف بحث فتنه را با تکیه و تأکید بیشتر بر سخن و سیره امام علی(ع) واکاوی می‌کند. این کتاب در ۷ فصل سامان یافته است. فصل اول به بیان مقدمات بحث و مفهوم‌شناسی «فتنه» می‌پردازد. در فصل دوم به توصیف «شرایط و موقعیت‌های فتنه‌خیز» پرداخته‌ می‌شود. آگاهی از این شرایط برای تحلیل موقعیت‌های اجتماعی و تشخیص وظیفه عقلی و دینی می‌تواند بسیار مفید باشد، زیرا افراد بسیاری، از روی غفلت در موقعیت‌های فتنه‌خیز گرفتار می‌شوند و بدون آن‌که بخواهند یا بدانند، هیزم آتش فتنه‌گران می‌شوند.

فصل سوم به بررسی بسترهای اجتماعی ایجاد فتنه می‌پردازد. مطالب این فصل برای متصدیان فرهنگی جامعه از این جهت می‌تواند مفید باشد که نشان می‌دهد زنگ‌های خطر فتنه چگونه و چه زمانی به صدا در می‌آیند. از بعدی دیگر، مطالب فصل سوم نشان می‌دهد که برای مبارزه با فتنه از کجا باید شروع کرد. مطالب این فصل به ما می‌گوید هرگز نباید آثار ظاهری فتنه، از قبیل آشوب‌های جزئی و مخالفت‌ها و نافرمانی‌های مدنی در بخش‌های کوچکی از جامعه، ما را از آبشخورهای اصلی فتنه غافل کند. در فصل چهارم به شگردها و شیوه‌های فتنه‌گران برای ایجاد فتنه در جامعه توجه شده است.

با توجه به آن‌که اغلب فتنه‌ها در روزگار امام علی(ع) از ناحیه خود مسلمانان و بلکه از ناحیه مبارزان و جهادگران اولیه اسلامی و برخی از صحابه با سابقه پیامبر(ص) بود، این سؤال جدی مطرح می‌شود که چرا و به چه علت چنان افرادی با چنان سوابقی دست به فتنه و فتنه‌گری زدند و شکاف‌های عمیقی در اسلام پدید آوردند؟ پاسخ این سوال به شکل بنیادین و با تکیه بر کلام امام علی(ع) و با ذکر مستندات تاریخی در فصل پنجم این کتاب تحلیل شده است. البته سوال مطرح شده و پاسخ‌های ارائه ‌شده، اختصاصی به روزگار امام علی(ع) ندارند.

فصل ششم کتاب به توضیح برخی از پیامدهای مثبت و منفی فتنه می‌پردازد. نگاه نویسنده، به پیروی از فرهنگ اسلامی، این است که نباید صرفا به عنوان تهدید با فتنه‌ها برخورد کرد، زیرا از زاویه‌ای دیگر، فتنه‌ها فرصتی بی‌نظیر در اختیار جامعه اسلامی قرار می‌دهند، فرصتی برای شناخت حقیقت و حقیقت‌محوران. فتنه‌ها موجب کنار رفتن پرده نفاق از چهره‌هایی می‌شود که تا پیش از وقوع فتنه هرگز گمان نمی‌رفت چنان افرادی با چنان نیت‌هایی در صفوف جامعه رخنه کرده باشند.

و در نهایت واپسین فصل کتاب به شیوه‌های مبارزه با فتنه می‌پردازد و راه‌های مبارزه کوتاه‌‌مدت و بلندمدت با فتنه را تبیین می‌کند. یادآوری می‌شود این کتاب در ۵۰۰۰ نسخه و در ۱۹۲ صفحه به بهای ۲۵۰۰۰ ریال برای نخستین بار در هفته گذشته به همت کانون اندیشه جوان وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.

مریم لباف‌زادی

منبع : ایکنا