قاچاق در گردنه تاریخ

نگاهی به سیر تاریخی پدیده قاچاق, ریشه ها و عوامل آن

تجارت و داد و ستد به عنوان یکی از مهم ترین مقوله های زندگی بشر در طول تاریخ همواره در میان مردم به اشکال مختلف در جریان بوده و

می باشد. این مقوله مهم در زندگی بشر از گزند خطرات و لطمات در امان نبوده و همواره مخاطرات کوچک و بزرگی بر سر راه تجار و بازرگانان قرار می گرفت. از جمله خطرات و آسیب های تجارت چه در داخل کشور ها و چه در صحنه بین المللی پدیده ای است به نام قاچاق. شاید جالب باشد تاریخ را ورق زده قاچاق و قاچاقچی گری را در طول زمان مورد بررسی قرار داد. این امر هر چند به دلیل کمبود منابع تاریخی اندکی سخت به نظر می رسد اما با تدقیق در وقایع تاریخی بویژه مطالعه دقیق و با حوصله تاریخ کسب و کار و تجارت در جهان عملی خواهد شد. این مقال سعی دارد پدیده قاچاق را در طول تاریخ از زمان باستان تا دوره معاصر مورد مطالعه قرار دهد. ‏

در بررسی تاریخچه قاچاق در ایران و جهان قبل از هر چیز به نظر می رسد ارائه تعریفی از این واژه ضروری باشد. قاچاق کلمه ای است ترکی، از مصدر قاچماق به معنای فرار کردن. از نظر اصطلاحی نیز منظور از قاچاق عملی است که مغایر و مخالف با نظم و قانون ملی و بین المللی انجام می گیرد. گویا اصطلاح قاچاق تحت عنوان کلمة ‏Contrrabband‏ که معادل آن در زبان فارسی همان قاچاق است، از زبان بازرگانان ایتالیایی وارد فرهنگ اروپا شده است. قاچاق از نظر حقوقی بیانگر هر نوع داد و ستدی است که انجام آن موجب نقض قوانین مالیاتی و گمرکی می شود.

از نظر حقوق بین المللی و بر اساس پروتکل ۱۹۰۹ لندن کالاهای قاچاق دو نوع هستند:

۱) کالا هایی که در هر زمان و مکان قاچاق تلقی می شوند مثل مواد مخدر

۲) کالا هایی که بنا بر شرایط خاص زمانی قاچاق محسوب می شوند مثلا در زمان جنگ خرید و فروش و حمل اسلحه و هر نوع کالایی که مربوط به جنگ و در جهت تحکیم موقعیت دشمن باشد قاچاق به حساب می آید.

با ظهور تمدن های بزرگ در جهان که پیامد آن رونق کسب و تجارت و بازرگانی بود پدیده قاچاق نیز در مشرق زمین و به طور مشخص در خاورمیانه، گاهواره تمدن، بروز پیدا کرد. تمدن سومری که از قدیمی ترین تمدن های جهان به شمار می رود مراکز بزرگ تجاری از جمله بابل، اور و نیپ پور را بینان گذاردند آنان منطقه وسیعی از عربستان، افغانستان، ایران، ارمنستان و قبرس را تحت پوشش فعالیت های تجاری خود قرار دادند. در همین زمان دزدی، تقلب و بهرة وام به عنوان مظاهر قاچاق ظاهر شدند. سومری ها برای جلوگیری از دزدی از کاروان های تجاری کاروانی مسلح ترتیب داده بودند که همراه کاروان های بازرگانی حرکت می نمود و از آنها در برابر دزدان و راهزنان محافظت می کرد.‏

از جمله کالا هایی که در دوران باستان مورد قاچاق قرار می گرفتند می توان از ابریشم، عطر، صندل، کندر، میخک و فلفل یاد کرد. در این زمان قسمت مهمی از کالا ها از طریق دریا حمل می شد. لذا دزدان دریایی به عنوان قاچاقچی در دریا فعالیت خود را آغاز کردند در این میان معروف ترین قاچاقچیان و دزدان دریایی فینیقی ها بودند که تجار از آنان به شدت وحشت داشتند.

از مهم ترین کالا هایی که به صورت قاچاق از کشوری به کشور دیگر حمل شده و همین امر باعث شکستن انحصار کالای ذیقیمت گردید. قاچاق پیاز زعفران از ایران به چین و متقابلا قاچاق کرم ابریشم از چین به ایران بود. در مورد قاچاق زعفران گفته شده که مأموران سیاسی که به عنوان سفیر چین به ایران آمده بودند از موقعیت خود استفاده کرده اقدام به قاچاق زعفران می نمایند. در بارة قاچاق کرم ابریشم نیز داستانی که بیشتر به افسانه شبیه است ذکر گردیده؛ بر اساس این داستان پس از آنکه سالیان و قرون متمادی چینی ها انحصار تولید ابریشم را در اختیار داشته و مانع از دستیابی سایرین به این کالای ارزشمند شده بودند، شاهزاده خانم چینی که به عنوان عروس یکی از پادشاهان ایرانی از چین به ایران می آمد از فرصت استفاده نموده تعدادی کرم ابریشم را در میان لباس خود به ایران می آورد. از دیگر محصولاتی که ظاهرا به صورت قاچاق به ایران وارد شده از نیشکر یاد می شود. ظاهرا این گیاه ارزشمند از دورة اشکانیان از طریق قاچاق وارد ایران شده است. ‏

در زمان حکومت ساسانیان بر ایران قواعد و قوانین سختی برای کنترل اقتصاد و تجارت وضع شد. یکی از قوانین وضع شده در این دوره قانونی بود که تجارت ابریشم را به صورت انحصاری در اختیار دولت قرار می داد. ناگفته نماند که اهمیت فوق العاده ابریشم در این زمان دولت ساسانی را بر آن داشت تا با اعمال کنترل بر تجارت ابریشم که عمدتا از طریق ایران به اروپا صادر می شد ضمن در دست گرفتن کنترل بازار این محصول استراتژیک سود سرشار حاصل از آن را نصیب دولت سازد. انحصار تجارت کالای پر ارزش ابریشم از سوی دولت ساسانی زمینه قاچاق آن را فراهم آورد.‏

از مهم ترین محصولاتی که در طول تاریخ سهم بسیار بزرگی در عرصه قاچاق کالا به خود اختصاص داده است مواد مخدر می باشد. لذا ضروری است در این مبحث به صورتی مفصل تر به این موضوع پرداخته شده و ریشه های تاریخی آن مورد بررسی قرار گیرد.‏

هر چند نمی توان تاریخ دقیقی برای پیدایش مواد مخدر در جهان تعیین نمود اما آنچه از یافته های تاریخی و باستان شناسی بر می آید حاکی است سومریان قدیمی ترین قومی بودند که تریاک را شناختند و آن را گیاه نشاط آور نامیدند. یافته های باستان شناسی نشان می دهد مردمان بابل، مصر و روم از دیر زمان نه تنها تریاک را می شناختند بلکه آن را کشت می کردند و به خواص تخدیری آن آگاه بودند. آنان از تریاک برای مصارف درمانی و پزشکی بهره می بردند. به عنوان مثال آشوریان در قرن هفتم قبل از میلاد آن را به عنوان مسکن به کار می بردند. ‏

در مورد آشنایی و استفادة ایرانیان از مواد مخدر روایت های مختلفی وجود دارد. اما آنچه مهم است رواج گسترده کشت خشخاش در ایران و استفاده از تریاک به وسیله استعمار گران انگلیسی درعصر صفویه شروع شد و به تدریج در دوران قاجار ها کشت و تجارت آن متدوال گشت. داد و ستد مواد مخدر و به طور مشخص تریاک در انحصار شاهان و درباریان قاجار قرار گرفت. در این میان درآمد سرشار حاصل از این تجارت، تشویق استعمار و نیز ناآگاهی از آثار زیانبار آن باعث شد کشت گستردة این محصول در ایران انجام پذیرد. لذا استفاده از تریاک و نیز تجارت آن در میان ایرانیان گسترش پیدا کرد. لازم به ذکر است تا قبل از سال ۱۳۳۴ کشت خشخاش در ایران آزاد بود. در این سال قوانینی برای تحدید کشت این محصول افیونی وضع شد اما این قوانین نه تنها از گسترش اعتیاد به مواد مخدر جلوگیری نکرد بلکه به انحصاری که دولت و به ویژه برخی وابستگان به دربار در خصوص کشت و تجارت تریاک به دست آورده بودند، اعتیاد به مواد مخدر بویژه میان

جوانان گسترش یافت. در دوران حکومت پهلوی شخصی به نام هوشنگ دولو قاجار سهم قابل ملاحظه ای از کشت و تجارت تریاک را در انحصار خود گرفته و از این راه سود سرشاری عاید می نمود. پس از انقلاب اقدامات مهمی برای جلوگیری از کشت و تجارت تریاک انجام گرفت. شورای انقلاب که در غیاب مجلس نقش قانونگذاری را در اوایل انقلاب به عهده داشت، با تصویب شدید ترین لایحه قانونی در تاریخ ۱۹/۳/۱۳۵۹ گام مهمی در مبارزه با مواد مخدر و سوداگران مرگ برداشت.‏

قاچاق تریاک و رابطة استعمار با سودای این مادة خانمانسوز در تاریخ شاید بیش از هر واقعه دیگر یادآور جنگ تریاک باشد. موضوع از این قرار بود که ملوانان هندی در سال های ۱۶۰۰ م توتون را به تایوان برده در آنجا با تریاک مخلوط کردند و به سرزمین چین انتقال دادند. آنان بزودی شروع به تبلیغ تریاک نموده و با فراهم آوردن تسهیلات موجبات استفاده آسان چینی ها از مواد مخدر را فراهم کردند. به این ترتیب قاچاقچیان خارجی و به طور مشخص استعمار گران هلندی و بویژه انگلیسی اقدام به تجارت پرسود مواد مخدر در چین نمودند. دولت چین با مشاهده گسترش استفاده از تریاک وارد عمل شد اما در ابتدا این امر به دلیل شیوع گستردة اعتیاد با مشکل روبه رو شد و انگلیسی ها همچنان به تجارت تریاک ادامه دادند. با حاد تر شدن اوضاع امپراتور چین نماینده ای مخصوص برای مبارزه با این وضعیت بحرانی تعیین کرد.

لین تسه هو که از سوی امپراتور به عنوان کمیسر مخصوص وارد عمل شده بود دست به اقدامات زیادی زد تا شاید جلوی استعمار بریتانیا را در گسترش اعتیاد در میان مردم چین را سد نماید. از جمله اقدامات لین تسه هو این بود که در آوریل ۱۸۴۰، حدود سی هزار صندوق تریاک متعلق به انگلیسی ها را به دریا ریخت. این اقدام نماینده مخصوص امپراتور چین برای انگلستان که در آمدی سرشار از تجارت تریاک چین به دست می آورد ضربه اقتصادی شدیدی محسوب می شد چرا که این کشور تنها در عرض یک سال حدود ۱۵۰۰۰۰۰۰ دلار سود از طریق قاچاق تریاک به چین به دست آورده بود. از همین روی ملکه چین تحت فشار تجار انگلیسی دستور جنگ با چین را صادر کرد. در این جنگ انگلستان پیروز شد و مجددا استعمال تریاک را به چینی ها تحمیل نمود.‏

باید متذکر شد که امروزه قاچاق به معنا و مفهوم رایج پدیده ای ناشی از رشد سرمایه داری غرب می باشد. در این میان مرکانتیلیسم که هدفش افزایش قدرت دولت از طریق صادرات بیشتر در قابل واردات کمتر و انباشت سرمایه است نقش به سزایی در گسترش قاچاق ایفا نمود؛

کارگزاران دولت های اروپایی که معتقد به مکتب مرکانتیلیسم بودند با وضع قوانینی شدید از ورود بسیاری از کالا ها به کشور شان جلوگیری کردند همین امر زمینه ای مناسب برای قاچاق و قاچاقچیان بود. "این مکتب عامل اصلی در ظهور و توسعه قاچاق در جهان شد زیرا وفور فلزات گرانبها در اروپا باعث تغییر و تحول مبانی زندگی اقتصادی و رواج پول شد و میزان تقاضای کالا افزایش یافت زیرا عده ای به دنبال قاچاق رفته و نیرو های تولید، کاهش یافت. عده ای دیگر حریصانه مواد غذایی و پوشاک مردم را به صورت قاچاق وارد اسپانیا می کردند.

رشد روز افزون شبکة قاچاق بنیاد های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی اسپانیا را ویران کرد. تنها در سال ۱۵۰۳ تا ۱۶۶۰ قاچاقچیان اسپانیا ۱۸۰ تن طلا و ۱۷۰۰۰ تن نقره وارد اروپا کردند. تورم، بیکاری، افزایش قیمت ها واژ هایی بودند که برای نخستین بار قدم در اقتصاد اروپا گذاشت. اسپانیا با تمام تدابیر امنیتی و قانونی نتوانست قاچاق را مهار کند."‏

از دیگر موارد قاچاق که در پی رشد سرمایه داری در اروپا و آمریکا بویژه پس از انقلاب صنعتی به شدت در صحنه جهانی گسترش یافت تجارت قاچاق انسان بود. با وقوع انقلاب صنعتی و بر پایی کارخانجات عظیم تولیدی در اروپا و آمریکا و عطش سرمایه داران و صاحبان صنایع بزرگ برای سود بیشتر در مقابل هزینه کمتر باعث شد عده ای به دنبال استفاده از نیروی کار ارزان به قاچاق انسان اقدام نمایند. قاچاقچیان انسان که اکثر آنها یهودی بودند از آفریقا و دیگر کشور های ضعیف انسان ها را به بردگی گرفته و به اروپا بویژه آمریکا انتقال می دادند در این زمان بازار برده رونقی ویژه یافته بود و برده داری و قاچاق انسان تبدیل به یکی از سود آورترین فعالیت ها شده بود.

هر چند به ظاهر برده داری با برخی قوانین و بیانیه های ظاهرا انسانی از سوی غربی ها ملغی شده است اما قاچاق انسان امروزه سهم مهمی از فعالیت های قاچاقچیان را تشکیل می دهد. تفاوت برده داری امروز با برده داری گذشته در این است که امروزه بیشتر قاچاق شوندگان را زنان و دختران تشکیل می دهند و برده داری امروز که به برده داری سفید شهرت دارد به جای استفاده از نیروی جسمی به سمت برده داری جنسی پیش رفته است.

مصطفی محققی