وقتی رویاها آشفته می‌شوند

کابوس آمریکایی ، نوشته میشل سیوتا.م. که با ترجمه نادر تکمیل همایون از سوی نشر چشمه منتشر شده، جلد دوم یک دوره کتاب است که درونمایه‌های اساسی سینمای آمریکا را گردآوری و تبیین …

کابوس آمریکایی ، نوشته میشل سیوتا.م. که با ترجمه نادر تکمیل همایون از سوی نشر چشمه منتشر شده، جلد دوم یک دوره کتاب است که درونمایه‌های اساسی سینمای آمریکا را گردآوری و تبیین می‌کند. هدف اصلی این کتاب که جلد اول آن رویای آمریکایی نام داشت، معرفی و بررسی اصلی‌ترین مفاهیم و مضامینی است که سینمای آمریکا آنها را دنبال، ترویج یا نقد می‌کند.

رویای آمریکایی بیشتر به ارزش‌های مورد حمایت سینمای آمریکا می‌پرداخت و مضامینی را برمی‌شمرد که سینمای آن کشور به دنبال تبلیغ و تبدیل آنها به مفاهیمی ‌است که درون قصه‌ها و الگوهای ساختاری نفوذ کنند.

اما «کابوس آمریکایی» درست در مقابل این ایده در تلاش است که چهره دیگر سینمای آن کشور را نشان دهد. بسیاری از فیلم‌های جدی و مهم سینمای آمریکا، آثاری معترض به شمار می‌آیند که چون دیگر درام‌های پر قدرت تاریخ هنر و ادبیات، از جمله تراژدی‌های اولیه یونان باستان تا ملودرام‌ها و اکشن‌های پر قدرت امروز، محصول تعارض و عصیان هستند.

کابوس آمریکایی جنبه‌های مورد اعتراض سینمای این کشور نسبت به جامعه را مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار می‌دهد. البته قصد کتاب، تحلیلی مفصل و جامع نیست و بیشتر به دنبال معرفی مضمون و مورد انتقاد است و در کنارش نمونه‌هایی سینمایی را به عنوان شاهد می‌آورد. این مسائل مورد انتقاد، هم جنبه‌های مضمونی را شامل می‌شود و هم نشانه‌ها و نمادها را در بر می‌گیرد. برای مثال «آزادی پایمال شده» به عنوان یک مضمون اولین موردی است که کتاب به آن اشاره می‌کند، اما در مقابل فصلی از کتاب با عنوان «رنگ‌های شر» به نشانه‌ها و کارکرد رنگ‌ها در سینمای انتقادی آمریکا می‌پردازد.

«دموکراسی انحراف یافته» یکی دیگر از جنبه‌هایی است که سینمای آمریکا آن را مورد نقد قرار می‌دهد. برای مثال «وال استریت» ساخته الیور استون یا «پرتقال کوکی» اثر استنلی کوبریک نمونه‌هایی هستند در نقد ساختار درون دموکراسی که خود آن را دچار بحران کرده است.

در مقابل این نگاه سیاسی و مدرن، یکی از فصل‌های کتاب به مساله «سرشت شیطان» که از باورهای اعتقادی جامعه آمریکا بیرون می‌آید اختصاص یافته است. در این فصل با اشاره به نمادهای شیطانی (با توجه به متون مذهبی) در فیلم‌ها مثل سیب یا حضور حیواناتی چون گربه، لاشخور و مار به این نکته توجه می‌شود که آمریکا، این ملت جوان، دوست دارد خویشتن را بترساند تا بهتر از امنیت خودش لذت ببرد و بدین سان مطمئن شود که در مسیر درست و صحیح قدم برمی‌دارد. از طرفی سینمای آمریکا آشکارا در اکثر آثارش چند چیز را چون گناهانی کبیره همیشه محکوم می‌کند.

آنچه در کتاب جلب نظر می‌کند، مثال‌های آن است که از تمام گونه‌های سینمایی از کمدی رمانتیک گرفته تا وسترن و سینمای گنگستری را پوشش می‌دهد. این تنوع گونه‌ها بر بستر مفاهیم مشابه نشانی از وجود زوایای مختلفی است که آن مفاهیم را مورد محک چندگانه قرار می‌دهند و تماشاگران بیشتری را با سلیقه‌های مختلف با یک مفهوم ثابت درگیر می‌سازد. مثلا اشاره به سینمای وودی آلن و کمدی‌های او و همچنین ارنست لوبیچ یکی از اصلی‌ترین افراد در کمدی کلاسیک‌های‌ هالیوودی در کنار حضور مثال‌هایی از سینمای سبک‌پردازانه استنلی کوبریک یا اسکورسیزی و کلاسیکی چون جان فورد دریچه‌های تحلیلی تازه‌ای را در مواجهه با فیلم‌های این فیلمسازان محبوب می‌سازد که بیشتر از آن‌که به عناصر بیرون از سینما اشاره کنند، سرشته شدن مفاهیم کلیدی را با دنیای درام نشان می‌دهند.

اما نکته دیگری که در کتاب کابوس آمریکایی به چشم می‌آید، ساز و کار انتقادی در سینمای آمریکا است. این نگاه انتقادی که در سینمای رسمی‌ و مستقل هر دو وجود دارد فارغ از چگونگی تأثیر هرکدام و میزان عمقشان، ظهور درام قوی را در سینمای یک کشور تسهیل و ممکن می‌سازد. خود انتقادی ضمن ایجاد مضامین جدید و ارزش‌های فرهنگی‌اش، فضاهای تازه و وسوسه‌انگیزی برای داستان‌پردازی می‌سازد که این خود سبب پویایی سینمای یک کشور شده و پیوند آن را با زمانه و زمینه جامعه خود ناگسستنی می‌کند.

علیرضا نراقی