تعاریف خسارت در حقوق ایران , كنوانسیون و انگلستان

ضرر به معنای نقص بر مال دیگری و یا صدمه به جان كسی یا رهن در عرض دیگری وارد كردن است به شخصی كه مقتضی قریب آن محقق شده باشد ضرر اگر در برابر« ضرار» استعمال شود غیر ارادی است

● تعریف واژه های خسارت و ضرر

ارباب لغت خسارت را به معنی : ضدربح، ضرركردن، زیان مندی، ضرر و زیان آوردند. لیكن در معنی اصطلاحی این كلمه به دو مفهوم به كار رفته است:

▪خسارت به معنی زیان وارد شده(ضرر)

▪خسارت به معنی جبران ضرر وارده

علاوه بر خواص( حقوق دانان) كه واژه خسارت را به معنی اصطلاحی آن مورد استفاده قرار داده اند، درعرف نیز این كلمه به دو معنای« خسارت زدن » و « خسارت پرداختن» مورد استفاده واقع شده است.[۱]

در فقه ضرر در معنای ذیل به كار رفته است.

▪ صدمه جانی زدن به خود و دیگری،‌ اعم از ضرب و جرح یا قتل

▪ تجاوز به حیثیت دیگران و لطمه زدن به حیثیت خود

▪ تعرض به ناموس دیگران

▪ اتلاف و ناقص كردن اموال خود ودیگران و تجاوز به مال غیر مانند غصب، خیانت در امانت و اختلاس .

▪ ممانعت از وجود پیدا كردن نفعی كه مقتضی وجود آن حاصل شده است یا عدم النفع مانند كندن درختان میوه ای كه شكوفه دارند. همین داشتن شكوفه مقتضی میوده دادن است و میوه منفعت درخت. در صدق ضرر بر عدم النفع اتفاق نظر وجود ندارد. [۲]

همچنین ضرر به معنای نقص بر مال دیگری و یا صدمه به جان كسی یا رهن در عرض دیگری وارد كردن است به شخصی كه مقتضی قریب آن محقق شده باشد. ضرر اگر در برابر« ضرار» استعمال شود غیر ارادی است. پس در لاضرر و لاضرار تكراری صورت نگرفته است. مثال مانند كسی است كه درختان میوه ده را از جا بكند یا اجیری زیاده بر اندازه سم پاشی كند و مانع میوه دادن یاكاهش میوه درخت شود.[۳]

صاحب قاموس ضرر را« ضد نفع» معنی كرده و به معنی«سوء حال» آورده است.

نهایه ابن اثیر و مجمع البحرین« ضرر» را« نقض در حق» دانسته اند.

مصباح المنیر ضرر را به معنای «عمل مكروه» نسبت به یك شخص یا « نقص در اعیان» می داند.

مفردات راغب اصفهانی ضرر را به«سوء حال » تفسیر می كند، اعم از اینكه سوء حال نفس به خاطر قلت علم و فضل یا سوء حال بدن به خاطر فقدان عضوی از اعضا و یا به خاطر قلت مال و آبرو باشد.[۴]همانگونه كه ملاحظه گردید اختلاف نظر بین اهل لغت به علت استعمالات مختلف كلمه ضرر امری طبیعی است ولی در مجموع می توان گفت: درمورد نفس و مال كلمه ضرر استعمال می شود اما در مورد فقد احترام و تجلیل و آبرو كلمه ضرر كمتر استعمال می شود. مثلاَ گفته می شود« فلان شخص در آن معامله ضرر كرد یا دارویی كه مصرف كرد مضر بود یا برایش ضرر داشت.» ولی اگر كسی از دیگری هتك آبرویی بكند اصطلاحاَ گفته نمی شود كه به او ضرر زده است.[۵]

به گونه ای كه ملاحظه گردید و با عنایت به مصادیق ذكر شده ضرر» در فقه هم شامل «ضرر مادی» و هم شامل « ضرر معنوی» می گردد. برخی دیگر از نویسندگان برای ضرر معنا و مفهوم عرفی قائلندو هر گونه تعریفی را در جهت فهم معنای عرفی آن معرفی نموده اند. به قول ایشان رجوع به كتب لغت برای فهم معنای ضرر لازم نیست. بعلاوه مراجعه به آنها نشان میدهد كه آنان نیز سعی كرده اند معانی عرفی ضرر را بیان كنند و به نظر می رسد، ساترین تعریف چنین باشد:« از دست دادن هر یك از مواهب زندگی، جان، ‌مال،‌حیثیت و هر چیز دیگری كه بشر می تواند از آن بهره مند گردد.[۶] صاحب اثر ترمینولوژی حقوق مسبوط در تعریف خسارت دو معنای عمده برای آن قایل است. خسارت [۷] به دو معنا است:

۱. زیانی است كه كسی به مال دیگری برساند.

۲.« تاوان» یعنی مالی كه فاعل زیان مالی به غیر باید بابت جبران به او بدهد.[۸]

همچنین ایشان در كتاب«ترمینولوژی » خود پیرامون واژه مزبور آورده است خسارت (مدنی – فقه ):

الف- مالی كه باید از طرف كسی كه باعث ایراد ضرر مالی به دیگری شده به متضرر داده شود.

ب- زیان وارد شده را هم خسارت می گویند.

نویسندگان حقوق مدنی نیز با بهره گیری از معانی لغوی، ‌اصطلاحی و عرفی ضرر گفته اند: هر جا كه نقصی دراموال ایجاد شود و یا منفعت مسلمی از دست برود و یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخصی لطمه ای وارد آید می گویند ضرری به بار آمده است. كاستن از دارایی شخص و پیشگیری از فزونی آن به هر عنوان كه باشد اضرار به اوست.[۹] جامعیت و گستردگی این تعریف هم شامل خسارات عدم النفع و هم شامل زیانهای معنوی می شود.

بی تردید یكی از عناصر مسئولیت و سنگ اول بنای آن« ضرریا خسارت» می باشد. لفظ خسارت را قانون تعریف نمی كند، لكن مصادیق مختلف آن را تحت این عنوان و یا به اسامی دیگراز قبیل ضررو زیان نام می برند. از قبیل خسارت دادرسی، ‌خسارات تاخیر تادیه، ‌خسارات حاصل از عدم انجام تعهد، خسارات تاخیر در انجام تعهد ویا عدم تسلیم محكوم به [۱۰] و همچنین، ‌قانونگذار تعریف دقیقی ا ز ضررو زیان مادی و معنوی ارایه ننموده است. لكن در قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹، قانون آیین دادرسی كیفری به مصادیقی از آن اشاره نموده است.

واژه خسارت در حقوق مدنی به دو معنی عمده استعمال شده است: قانونگذار، گاه آن را به معنی « ضرر» استعمال نموده[۱۱] كه در این استعمال هیچگونه تفاوتی میان « خسارت » و « ضرر» وجود ندارد و در برخی كاربردها از لفظ زیان، صدمه و لطمه نیز استفاده شده است كه دو مورد اخیر بیشتر ناظر است به صدمه و لطمه زیانهای به جسم و جان شخص و شخصیت او( معنوی ) وگاهی نیز خسارت به معنی چیزی است كه برای جبران ضرر پرداخت می شود*. [۱۲] قانونگذار هنگامی كه از خسارات حاصله از عدم اجرای تعهدات یاجبران خسارات سخن می گوید، خسارت را به معنای اول به كار برده و هنگامی كه از تادیه خسارات بحث می كند( مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ قانون مدنی) معنای دوم را اراده كرده است.[۱۳]همچنین در ماده ۲۲۶ قانون مدنی در مورد ایفاء تعهد از طرف یكی از متعاملین، طرف دیگر می تواند ادعای خسارت نماید. مگر ........ كه در اینجا خسارت به معنی چیزی است كه در مقام جبران ضرر داده می شود. یعنی همان غرامت یا تاوان.[۱۴] آنچه كه مسلم است خسارات حاصله از عدم انجام تعهد یا تاخیر در انجام تعهد بر طیق قاعده عقلی « لا ضرر» باید جبران شود.[۱۵]

[۱]- محمد معین ، فرهنگ معین، نشر جلدی ، واژه خسارت، سال

[۲] - دكتر محمد جعفر جعفری لنگرودی ، ترمینولوژی حقوق ، ص ۴۱۵ ، سال

[۳] - دكتر لنگرودی- همان منبع

[۴] - دكتر محقق داماد،‌قواعد فقه ،‌جلد اول، ص

[۵] - همان منبع ، ص ۱۴۳

[۶] - محمدی

[۷] - Damages

[۸] - دكتر محمّد جعفر جعفری لنگرودی، حقوق تعهدات ، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم

[۹] - دكتر ناصركاتوزیان، الزامهای خارج از قرارداد ،ضمان قهری ، جلد اول ، مسئولیت مدنی و جلد دوم غصب و استیفاء زمستان ۱۳۷۴، چاپ اول انتشارات دانشگاه تهران ،ص ۲۱۹

[۱۰] - رجوع شود به مواد ۷۱۷ الی ۷۲۸ قانون ، آ. د. م. سابق و ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی جدید مصوب ۱۳۷۹.

[۱۱] - دكتر صفائی ، عدم اجرای تعهد و آثار آن ، جلد دوم ، تعهدات و قراردادها ، نشریه مو سسه عالی حسابداری ، سال ۱۳۵۱

* - یا همان تاوان و غرامت در معنی عرفی به كار می برند.

[۱۲]- دكتر سید حسن امامی ، حقو ق مدنی جلد ۱، خرداد ماه ۱۳۷۵، ناشر: كتاب فروشی اسلامیه

[۱۳] - صفایی همان منبع

[۱۴] - امامی ، همان منبع

[۱۵] - همان منبع

[۱۶] - [۱۶] - دكتر محمّد جعفر جعفری لنگرودی، حقوق تعهدات ، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم ،ص ۲۶۱

[۱۷] - درباب عدم النفع به تفصیل در گفتارهای آینده بحث خواهد شد.

[۱۸] - دكتر ناصركاتوزیان، الزامهای خارج از قرارداد ،ضمان قهری ، جلد اول ، مسئولیت مدنی و جلد دوم غصب و استیفاء زمستان ۱۳۷۴، چاپ اول انتشارات دانشگاه تهران ،ص ۱۶۴ - ۱۶۳

[۱۹] - دكتر امیری قائم مقامی

[۲۰] - درادبیات لاتین واژه damage معادل ‌damnum می باشد كه در همین خصوص خسارات مادی وارده را Damnum emergenso و خسارات عدم النفع را ( lucrum cassans) نامیده اند.

[۲۱] Mc Gregore on damages , General principle, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸,Henry Campbell , Black law .Dictionary , West publishing۱۹۸۹. p ۲۰۴

[۲۲] - loss

[۲۳] - injury

[۲۴] - Detriment

[۲۵] - person

[۲۶] - property

[۲۷] -(H.C) Henry Campbell , Black law,Dictionary , West publishing ۱۹۸۹, Mc Gregore on damages , General principle, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸,

[۲۸] - Damages

[۲۹] - pecuniary compensation

[۳۰] - an unlawful act

[۳۱] - omission

[۳۲] - wrong act

[۳۳]- Henry Campbell , Black law .Dictionary , West publishing۱۹۸۹

۳۴] - tort

[۳۵] -Breach of contract

[۳۶] - F.H .Lawson , Remedies of English law, ۲th . edition, ۱۹۸۰. “Damages are usually compensatory : they are intended to compensate the plaintiff , as far as can be done in term of Money”.

[۳۷] - در ضمان غصب و مسئولیت غاصب مبتنی بر ضمان علی الیه می باشد.« علی الیه ، اخذت حتی » و تازمانی كه عین باقی است و امكان استرداد آن می باشدو تكلیف غاصب به اعاده عین یا اصل مال بوده و در صورت تلف عین باید مثل با قیمت آنرا بدهد.

[۳۸] - در فقه نایاب شدن مال را اعراز و رد مال به قیمت آن روز را یوم الاعراز گویند كه در برابر یوم الغصب ، یوم التلف قرار می گیرد.

[۳۹] - در فصل مربوط به جبران خسارت و روش های آن ،‌به تفصیل بحث خواهد شد.

[۴۰]- Substitute transaction , Resale or Repurchase

(توضیح اینكه فرق های عمده ماده ۷۴ با مواد ۷۵و ۷۶ كنوانسیون در این است كه اجرای مواد اخیر مختص به فرضی است كه قرارداد فسخ شده است و حسب مورد فروشنده با خریدار اقدام به انجام یك معامله جایگزین می نماید كه مابه التفاوت قیمت قرارداد اولیه و قیمت چایگزین را می تواند به عنوان یكی از اركان خسارت مطالبه نمایدو اگر قراردادجایگزین منعقد نشده ، مابه التفاوت قیمت قرارداد اولیه با قیمت رائج همان كالا در بازار مشهور است كه معادل عدم النفع در كنوانسیون و حقوق ایران می باشد. این مطلب در حقوق انگلستان تحت عنوان loss of bagain or expectation می باشد.

[۴۱] - رك .Black ، همان منبع

[۴۲ - Compensatory damages

[۴۳] - exemplary or punitive or vindictive damages, Mc Gregore on damages , General principle, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸,p ۲۸۷, Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . volume ۱. London Sweet & Max well ۱۹۹۹.p۱۲۷۷

[۴۴] - outrageous conduct

[۴۵] - penalty

[۴۶] - Henry Campbell , Black law Dictionary , West publishing,۱۹۸۹, Mc Gregore on damages , General pranciple, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸, P۲۸۷

[۴۷] - Nominal damages, Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . Volume ۱. London Sweet & Max well ۱۹۹۹.p۳ Mc Gregore on damages ,Lawson , Remedies of English law ۲nd . Edition, ۱۹۸۰, P۸۹, M. G . BRIDGE , the Sale of Goods,۱۹۹۹

[۴۸] - Henry Campbell , همان منبع

[۴۹] - General damages ,Direct damages, Mc Gregore on damages , General pranciple, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸, Catherine Ming and karl, H neumayer ,damages indirect,p ۴۹۲, Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . Volume ۱. London Sweet & Max well ۱۹۹۹, Benjamine sale of goods,p۹۲۱,

[۵۰] - Natural

[۵۱] - Necessary

[۵۲] - wrongful act

[۵۳] -Proximate damages

[۵۴] - Henry Campbell , همان منبع

[۵۵] - Special damages,consequential damages Mc Gregore on damages , General principle, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸,p ۲۸۷, Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . volume ۱. London Sweet & Max well ۱۹۹۹.p۱۲۷۷

[۵۶] - Inevitable

[۵۷] - consequential damages John o. Honnold , unirform law for international sales under the ۱۹۸۰ united Nations Convention .

[۵۸] - predictability - forseeability

[۵۹] - Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . volume ۱. London Sweet & Max well ۱۹۹۹.P۱۲۷۱

Henry Campbell ,همان منبع

[۶۰] - immediately

[۶۱] -special circumstances

[۶۲] - Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . volume ۱. London Sweet & Max well ۹۹۹, Henry Campbell ,همان منبع

[۶۳] - Excessive damages

[۶۴] - Unreasonable

[۶۵] - outrageous

[۶۶] - Henry Campbell , همان منبع

[۶۷] - Expectancy damages

[۶۸] - Non- Performance of contract

[۶۹] - Henry Campbell , همان منبع

[۷۰] -incidental damages

[۷۱] - Transportation

[۷۲] - Care custody

[۷۳] - Resale

[۷۴] - inspection

[۷۵] - Right fully Rejected

[۷۶] - Henry Campbell , همان منبع

[۷۷] - Irreparable damages

[۷۸] - measurement

[۷۹] - Liquidated damages and penalties Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . volume ۱. London Sweet & Max well ۱۹۹۹,Anson law of contract p ۵۷۷, Cheshire & Fifooth, the law of contract , ۱۹۷۲,P۶۰۱ , G.H . Treitel , The law of Contract , Ninth Edition , ۱۹۹۵ , Sweet & Maxwell

[۸۰] - ماده ۲۳۰ ق. م. اگر در ضمن معامله شرط شده باشدكه در صورت تخلف متخلف مبلغی به عنوان خسارت تادیه نماید، حاكم نمی تواند او را بیشتر یا كمتر از آنچه كه ملزم شده است ،‌محكوم كند.

[۸۱] -penalty

[۸۲] -Real pre-estimate of damage

[۸۳] -Secure performance

[۸۴] - Henry Campbell ,همان منبع

[۸۵] - Prospective damages, Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . volume ۱. London Sweet & Max well ۱۹۹۹

[۸۶] - Henry Campbell ,همان منبع

[۸۷] - Speculative damage

[۸۸] - Contingent

[۸۹] -conjectural

[۹۰] -Henry Campbell , Black law .Dictionary , West publishing۱۹۸۹

[۹۱] - Mc Gregore on damages , General principle, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸, G.H . Treitel , The law of Contract , Ninth Edition , ۱۹۹۵ , Sweet & Maxwell

[۹۲]- Mc Gregore on damages , Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸

[۹۳] -obtainable

[۹۴] - a Lump sum

[۹۵] - unconditionally

[۹۶] - English Currency

[۹۷] - MC Gregore ... Damages are the pecuniary compensation, obtainable by success in an action, for a wrong which is either a tort or a breach of contract, the compensation being in the form of a lump Sam awarded at one time, unconditionally and generally, but not necessarily, expressed in English currency . ۶. Damages Act ۱۹۹۶. S.۲(۱)

[۹۸] - Mc Gregore on damages, Sweet & Maxwell. Ltd. ۱۹۹۸

[۹۹] - ( ر.ك پرونده )

Lord Blackburn – in Livingston . v. Raw yard coal CO .( ۱۸۸۰) ؛that sum of money which will put the party who has been injured , or who has suffered , in the same position as he would have been if he had not sustained the wrong for which he is now getting his compensation or reparation : ( MC –Gregore- p ۹)

[۱۰۰] - Contributory negligence

[۱۰۱] - Remoteness of damages

[۱۰۲] - loss which he should have avoided , (Mitigation of damages)

[۱۰۳] - too uncertain

[۱۰۴] - G.H . Treitel , The law of Contract , Ninth Edition , ۱۹۹۵ , Sweet & Maxwell

[۱۰۵] -feeling

[۱۰۶] - Honor

[۱۰۷] - Reputation

[۱۰۸] -* این موارد از مصادیق از خسارات غیر مادی یا معنوی می باشند كه ارزیابی آن به راحی به پول امكان پذیر نیست.

[۱۰۹] - patrimonial harm

[۱۱۰] -ر.ك پرونده

G. H . Treitel “ The difference between the patrimony of the plaintiff as it would have been , had the defendant duly performed his contract ”

-[۱۱۱] ( ر.ك ماده)

Treitel - Land lord and Tenant Act . ۱۹۲۷ . S. ۱۸ – Treitel

[۱۱۲] - G.H . Treitel , The law of Contract , Ninth Edition , ۱۹۹۵ , Sweet & Maxwell

[۱۱۳] - Treitel, p ۸۱, همان منبع

[۱۱۴] - nominal damages, Chitty on Contracts, ۱۲۷۰ ۲۸ th . ed . volume ۱. london Sweet & Max well ۱۹۹۹.p۳, [۱۱۴] Mc Gregore on damages , General principle, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸,p ۱۰۹

[۱۱۵] - loss of profit

[۱۱۶] - ر.ك( ماده ۷۴ كنوانسیون)

Art۷۴ : Damages for breach of contract by one party consist of a sum equal to the loss, including loss of profit , suffered by the other party as a consequence of the breach....

[۱۱۷] - Peter Schlechtriem, The principle of full compensation, translated by Geoffrey Thomas . Commentary on the un convention on the international sale of Goods ( CISG) D.۵۳۳.۱۹۹۸. Oxford University Press.

[۱۱۸] - Disadvantages

[۱۱۹] - expectation interest

[۱۲۰] - Damnum emergens

[۱۲۱] - Lucrum Cessans

[۱۲۲] - Fritz Enderlein & Maskow ,۱۹۹۲, p۲۲۹, Karl . H Neumayer , Catherine Ming . Convention dvienne sur vente inter national . p ۴۸۲[۱۲۲] Mc Gregore on damages , General pranciple, Sweet & Maxwell . ltd . ۱۹۹۸, - Peter Schlechtriem, The principle of full compensation, translated by Geoffrey Thomas .Commentary on (GISG) ۱۹۹۸, Bridge, The international sale of goods , ۱۹۹۹

[۱۲۳]- Fritz Enderline , Dietrich Maskow , international sales law , UN Convention on Contracts for the International Sale of Goods . Oceana Publication . ۱۹۹۲

[۱۲۴] - Any reduction in assets of an injured party

[۱۲۵]- An increase in his liabilities.

[۱۲۶] - Djahongir Saidov ,Mothods of limiting Damages under the vienna convention on contracts for international sale of goods . December ۲۰۰۱. http://www: Cisg . law .Dace . edu/ biblio / saidov. H

*۱۰ بحث تفصیلی عدم النفع در مبحث بعدی خواهد آمد.

[۱۲۸] - loss of profit

[۱۲۹] - Fritz Enderlin. Dietrich Maskow international sales law . UN convention on contracts for the international sale of Goods . P۲۹۹. Bernard Audit , le vent international De Marchandises ..... p ۱۶۲

* تفسیری بر حقوق بیع بین المللی كالا ، نوشته هیجده نفر از دانشمندان حقوق دانشگاههای معتبر جهان ترجمه دكتر مهراب داراب پور، جلد سوم ص ۸۲ به بعد

[۱۳۰] - Fritz Enderline , Dietrich Maskow , international sales low , UN Convention on Contracts for the International Sale of Goods . Oceana Publication . ۱۹۹۲ , p ۲۹۷

[۱۳۱] - Non delivery

[۱۳۲] - delay in delivery

[۱۳۳] - delivery of non conforming goods

[۱۳۴] - Fritz Enderline , Dietrich Maskow , international sales law , UN Convention on Contracts for the International Sale of Goods . Oceana Publication . ۱۹۹۲

[۱۳۵] - به موجب بند سوم از ماده ۳۲ كنوانسیون: اگر فروشنده ملزم به بیمه حمل كالاها نباشد، بنا به درخواست خریدار باید اطلاعات لازم را درخصوص بیمه نمودن كالاها در اختیار او قراردهد.

---