نگاهی به ماهیت جغرافیا در دوران باستان

جغرافیا از جمله علومی است که متفکران و نویسندگان قدیم همواره سعی در کشف و بیان اصول آن داشته‌اند و فرضیات و نظرات متفاوت و حتی متعارضی نسبت به آن بیان می‌نمودند. تحلیل و مطالعه …

جغرافیا از جمله علومی است که متفکران و نویسندگان قدیم همواره سعی در کشف و بیان اصول آن داشته‌اند و فرضیات و نظرات متفاوت و حتی متعارضی نسبت به آن بیان می‌نمودند. تحلیل و مطالعه این نظریات و قیاس آنها با یکدیگر می‌تواند نتایج و مباحث قابل توجهی را بیان سازد.

تقریباً همه ملت‌ها جغرافیدانانی داشته‌اند؛ ایرانیان و عرب‌ها به همان اندازه یونانیان و مردم لاتین، جغرافیدانان و مطالعات و کتب جغرافیایی داشته‌اند. جغرافیای چین به همان اندازه جغرافیایی که قوم لاتین انجام داده‌اند، در خور توجه و استفاده است. در دوران باستان بسیاری از کتب جغرافیایی بر اساس سفرهای دریایی و مسافرت‌های افراد تهیه می‌شد، سفرهای سیاحان و مسافرت‌های تجاری و دریانوردهای انجام گرفته در دوران باستان، یکی از منابع قابل اعتماد در کشف مناطق کره زمین و اطلاعات جغرافیایی بوده است. برخی از واقعیات جغرافیایی در کتب آسمانی مسیحیان یا قوم یهود بیان گشته بود که در طول زمان، به صورت داستان‌هایی اغراق آمیز و افسانه‌ها گشته و در میان مردم، سینه به سینه منتقل می‌شد.

معروف‌ترین و معتبرترین جغرافیای اعصار قدیم را می‌توان در عصر پولیبیوس و پوسیدوینوس و بطلمیوس، استرابو و پومپونیوس که اکثراً در روم زندگی می‌کردند، جستجو نمود. علی‌رغم مطالعات و تفحص‌هایی که در عصر شکوفایی امپراتوری روم توسط اندیشمندان و قدما صورت می‌گرفت، جغرافیا بسیار ناقص بود، چنانچه در عصر اسکندر مقدونی، تفکر عمومی مردم این بود که وسعت و گستره زمین، در حد فتوحات اسکندر است، حال آنکه در فراسوی حدود آن، مردمانی زندگی می‌کردند که بعدها مشخص شدند. بهترین دستاوردها و دقیق‌ترین مطالعات باقیمانده از مشهورترین جغرافیدانان اعصار عتیق، امروزه فاقد جنبه‌های علمی و واقعی است.

ارسطو، وسعت جهان را به همان‌ اندازه‌ای تعریف و توصیف می‌نمود که اسکندر موفق به کشف و اشغال آن گشته بود. ارینوس از فیلسوفان باستان، که به هوشیاری و ذکاوت معروف است، معتقد بود که بسیاری از پدیده‌ها و مسائل جهان هستی هنوز کشف نشده و از تیررس شناخت علم به دور می‌باشد. از دید او اموری چون جزر و مد دریا، انواع بادها و گستره‌ واقعی زمین، مسائلی هستند که نیازمند تحقیق و تفحص فراوان بوده و شناخت آنها امری دشوار است.

اکثر متفکران باستان و قدما فاقد توصیفات و بیاناتی در باب سرزمین‌های دور زمین بودند، اما یونانیان و رومیان، نوشتارها و گزارش‌هایی تخیلی در زمینه وسعت زمین و تعداد سرزمین‌های آن داشتند که عموماً همراه با اغراق و خیال‌های غیرواقعی بود. مردم باستان از وجود بسیاری از جزایر و قاره‌های کره زمین چون آمریکا و بخش‌های شمالی و جنوبی نیمکره‌ها ناآگاه بودند، حتی نمی‌دانستند که در همین قاره آسیا که خودشان زندگی می‌کنند، بخش‌ها و سرزمین‌هایی وجود دارد که موفق به کشف و شناخت آن نشده‌اند. کشورهایی چون ژاپن، فیلیپین و جاوه هنوز به طور کامل شناخته نشده بودند و اطلاعات در باب آنها ناقص بود. آنها اطلاع نداشتند که زمین و خشکی‌ها توسط دریا احاطه گشته و می‌توان در گرد آن دریانوردی نمود.

امروزه تمامی این سرزمین‌ها و جزایر دوردست و علل پدیده‌های زمین کشف شده است. حرکت امواج دریا و انواع بادها برای همه معلوم و مشخص شده و همه‌ روزه در باب آنها تحقیق و مطالعاتی انجام می‌گیرد. قطب جنوب و شمال علی‌رغم مردمانی که در آنها زندگی می‌کردند، ناشناخته بود که امروزه مورد بازدید عموم قرار می‌گیرد.

همچنین جزایر ادویه شرق و نیز جزایر دور دست جنوب و شمال نیز منابع پرارزش و ثروتمند زمین‌ هستند که در کنار دیگر پدیده‌های جالب، مورد بازدید افراد قرار می‌گیرد. کسانی چون ماژلان، دریک و کاندیش توانسته‌اند کره زمین را دور بزنند. مناطقی که زمانی قابل دسترس نبودند، امروزه محل سیاحت و مسافرت مردم گشته و درآمد قابل توجهی را از لحاظ جهانگردی به خود جلب می‌کنند.

بدین ترتیب همراه با دقیق‌تر شدن نقشه‌ها، گزارش‌ها و مطالعات، کره جغرافیایی صحیح‌تر، تجارت گسترده‌تر و کشتیرانی و مسافرت‌ها عظیم‌تر و دورتر می‌شود، تا جایی که هم‌اکنون، علم جغرافیا در کنار دیگر علوم کامل‌تر و دقیق‌تر گشته و توانسته در پیشبرد زندگی انسان به سوی توسعه نقش قابل توجهی داشته باشد.

نسترن علوی زادگان