راوی خردگرایی در فرهنگ ایرانی اسلامی

جالینوس عرب , پایه گذار شیمی نوین وبزرگ ترین پزشک اسلام و قرون وسطی از جمله عناوینی است که در تاریخ اندیشه اسلامی به شیمیدان , پزشک و فیلسوف قرن چهارم هجری, ابوبکر محمدبن زکریای رازی اطلاق شده است

جالینوس عرب ، پایه‌گذار شیمی نوین وبزرگ‌ترین پزشک اسلام و قرون وسطی از جمله عناوینی است که در تاریخ اندیشه اسلامی به شیمیدان ، پزشک و فیلسوف قرن چهارم هجری، ابوبکر محمدبن زکریای رازی اطلاق شده است.

اهمیت جایگاه علمی رازی آنگاه بیشتر نمایان می‌شود که جرج سارتن پدر تاریخ علم از رازی به عنوان بزرگ‌ترین پزشک اسلام و قرون وسطی یاد می کند.

بسیاری از مورخان و محققان بر این اعتقادند که در کنار ابداعات و نوآوری‌های رازی در حوزه شیمی و پزشکی که هر کدام از آنها به تنهایی برای مطرح شدن وی به عنوان یک دانشمند کافی است باید وی را برجسته‌ترین چهره خردگرایی و تجربه‌گرایی در فرهنگ ایرانی و اسلامی به شمار آوریم.

هرچند شخصیت علمی و پزشکی رازی ، چهره فلسفی وی را تحت‌تاثیر خویش قرار داده و رازی بیش از آن‌که در مقام یک فیلسوف مطرح شود در کسوت یک شیمیدان و پزشک ماهر شناخته می‌شود، ولی این بدان معنا نیست که اندیشه‌های فلسفی و مابعدالطبیعه وی نادیده گرفته شود.

وی برخلاف تفکرات فلسفی رایج زمان خویش که صبغه ارسطویی ـ افلاطونی داشت رویکردی متمایز را برگزید و عقاید و اندیشه‌های خاص و بدیعی را در حوزه مابعدالطبیعه مطرح کرد. در این مقاله برآنیم تا برخی از جنبه‌های حیات علمی وی را مورد بررسی و تامل قرار دهیم.

● حیات علمی رازی

ابوبکر محمد بن زکریای رازی در سال ۲۵۰ هجری (۸۶۴م) وقتی که جنبش اعتزال و عقل‌گرایی در جهان اسلام در اوج خود بود در شهر ری متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در همان شهر گذراند و در دهه چهارم عمر خویش به بغداد سفر کرد. از همان دوران کودکی به علوم عقلی علاقه‌مند بود و به مطالعه آثار مربوط به پزشکی و شیمی اشتیاق وافر نشان می‌داد. پس از فراگیری فن پزشکی به طبابت پرداخت و مدتی نیز مدیریت بیمارستان ری و بغداد را به عهده داشت. در شرح احوالات وی نوشته‌اند که رازی به تامل در مسائل دشوار پزشکی و کشف اسرار علاقه‌مند بود و بر این باور تاکید می‌کرد که پزشک باید طبیب جسم و روح باشد و نه فقط یکی از این دو.

رازی از جمله پزشکانی است که به تاثیر موسیقی در فرآیند درمان باور داشت و به همین دلیل برخی وی را پیشگام علم جدید پزشکی می‌دانند. وی در علوم مختلف بیش از هر چیز به تجربه بها می‌داد و تجاربی را که از نسل‌های گذشته به میراث رسیده بود، ارج می‌نهاد. در نهایت این پزشک پرآوازه جهان اسلام در حالی‌که ۶ دهه از عمرش سپری شده و بینایی خویش را از دست داده بود در سال ۳۱۳ هجری (۹۲۵م) چشم‌از جهان فرو بست.

تالیفات رازی بسیار گسترده است و از منطق ، طبیعیات و الهیات گرفته تا روان‌شناسی، چشم پزشکی و هندسه را شامل می‌شود؛ هر چند بخش عمده کتاب‌ها و رساله‌های او در مورد طب است. از جمله کتب معروف رازی کتاب«الطب الروحانی» است که درباره تعدیل رفتار، روان درمانی و روان‌شناسی فیزیولوژیک است. با تامل در مطالب این کتاب می توان تاثیرپذیری وی از آرای افلاطون بخصوص در باب نفس را بوضوح مشاهده کرد. در این بخش از مقاله به برخی موضوعات این کتاب اشاره می‌کنیم.

● نفس

چنان‌که پیش از این بیان شد رازی در این کتاب به بیان دیدگاه افلاطون در باب نفس پرداخته است و از ۳ نفس شهویه، غضبیه و عاقله نام می برد. رازی با تقسیم طب به روحانی و جسمانی و با یادآوری دیدگاه افلاطون می نویسد: «انسان هم در طب جسمانی که همان طب معروف است و هم در طب روحانی، که قانع شدن از راه احتجاج‌ها و برهان‌ها برای تعدیل اعمال این نفوس است بکوشد تا از آنچه می خواهد کوتاهی یا تجاوز نکند.» (نقل از نجاتی۱۳۸۵، ۵۲)‌

از دیدگاه رازی افراط یا تفریط نفس نباتی [شهویه] را می‌توان در زیاده‌روی در استفاده از لذت‌ها و شهوت‌ها یا عدم تغذیه جسم مشاهده کرد. کوتاهی نفس غضبیه نیز در فقدان غیرت و عزت داشتن و افراط آن را در کبر و برتری‌طلبی می‌توان جستجو کرد. در نهایت اگر تامل در باب موجودات، انسان را از تامین نیازهای اولیه خویش باز دارد جنبه افراطی قوه عاقله نمایان می شود و اگر از شناخت عالم و زوال‌پذیری آن و تامل در باب نفس کوتاهی کند جنبه تفریط نفس ناطقه نمایان می‌شود.

● لذت و رنج

دیدگاه رازی پیرامون لذت و رنج متاثر از دیدگاه افلاطون در کتاب تیمائوس است. رازی لذت را چیزی جز خلاص شدن از رنج نمی‌داند و معتقد است تنها به دنبال رنج است که لذت حاصل می‌شود. وی در بیان احساس رنج، آن را خروج از حالت طبیعی می‌داند . در نتیجه حالت طبیعی نه لذت است و نه رنج. مسلما چنین برداشتی از رنج و لذت محل مناقشه است و بسیاری از روان‌شناسان و محققان چنین رویکردی را نمی‌پذیرند.

رازی بحث درباره لذت را مقدمه‌ای برای مطرح کردن مبحث عشق قرار داده است. وی در توصیف شرایط عاشقان در کتاب «الطب الروحانی» چنین می‌نویسد:

«عاشقان لذتی را تخیل می‌کنند که بزودی با رسیدن به مرادشان تحقق می‌یابد ، بدون این‌که به ذهنشان، حالت رنج و آزاری خطور کند که پیش از دستیابی به این مراد، مدت‌ها گرفتارش بودند. اگر آنان، درباره میزان رنج‌هایی که در راه عشق تحمل کرده‌اند می‌اندیشیدند، عشق برایشان بی‌اهمیت می‌گردد و اهتمامشان به آن کاهش می یافت.» (نقل از عثمان نجلی، ۱۳۸۵، ۵۷)‌

از نگاه رازی عاشقان هر چند بظاهر از لذت و شادمانی برخوردارند ولی در واقع اندوهگین و معذب‌اند زیرا وصال معشوق تنها با تجربه رنج و اندوه امکانپذیر است. رازی در بخشی از کتاب «الطب الروحانی‌« در ذیل مبحث غم به نکته قابل تاملی اشاره می‌کند. وی معتقد است غمگین‌ترین افراد کسانی هستند که تعداد محبوب و معشوق‌هایشان بیشتر و در نتیجه محبت به آنها در دل این افراد شعله‌ورتر است. مسلماً هر فردی در فقدان هر یک از محبوب‌های خویش دچار حزن و اندوه می‌شود پس بر عاشق است که از تعداد محبوب‌هایشان بکاهد تا غم و اندوه کمتری را تجربه کند.

● طب رازی

کاربرد اصطلاح طب رازی شاید در نخستین نگاه کمی عجیب به نظر برسد، ولی اگر ابتکارات و ابداعات پزشکی رازی را در عصری که خبری از فناوری پزشکی امروزی در آن وجود نداشته مورد توجه قرار دهیم به درستی کاربرد این اصطلاح پی خواهیم برد.

در واقع رازی در عرصه پزشکی تحولات بدیعی را ایجاد کرد که تا قرون متمادی پزشکان و اطباء از دستاوردهای وی بهره می‌بردند. رازی نخستین پزشکی است که واکسیناسیون را در دام‌ها به کار برده است. از سوی دیگر،رازی نخستین کسی است که بررسی‌های علمی در مورد بیماری‌های واگیردار انجام داده و نخستین کوشش‌ها برای شناخت دو بیماری حصبه و آبله را انجام داده است. مجموعه مطالعات و بررسی‌های رازی در مورد این دو بیماری در مجموعه‌ای با عنوان رساله‌ای در حصبه و آبله آمده که در سال‌های ۱۸۶۶ ـ ۱۴۹۸چهل بار به زبان انگلیسی به چاپ رسیده است.

● سخن آخر

بدون تردید ابوبکر محمد بن زکریای رازی نه تنها در جهان اسلام، بلکه در دنیای غرب گذشته و امروز چهره‌ای شناخته شده در عرصه پزشکی و شیمی به شمار می‌آید. اهمیت جایگاه علمی وی تا بدانجاست که برخی وی را پدر طب عرب و برخی دیگر جالینوس عرب دانسته‌اند. مرجعیت وی در عرصه پزشکی و طبابت تا بدانجاست که کتب طبی وی تا قرن هفدهم میلادی به عنوان کتب مرجع در مجامع علمی اروپا تدریس می‌شد. مسلما آنچه امروزه ضرورت دارد توجه به جنبه‌ها و زوایای شخصیت علمی و فلسفی رازی و معرفی آن و بررسی تاثیرات وی برجهان غرب و شرق است.

محمد مهدی میرلو