رمضان, ماه نزول قرآن و صعود انسان

گفتاری پیرامون اهمیت تلاوت قرآن و دعا و نیایش در ماه شریف رمضان

در مطلب حاضر پیرامون مراحل سیروسلوک و اهمیت تلاوت قرآن و دعا و نیایش به عنوان ارتباط دو طرفه میان «عبد ورب» سخن گفته شده است. این مطلب که از سایت استاد معظم آیت الله شیخ مجتبی تهرانی انتخاب شده تقدیم خوانندگان محترم می شود .

در مناجاتهایی که از ائمه اطهار نقل شده، دو مناجات را دیده ام که همه ائمه آن را می خواندند؛ یکی مناجات شعبانیه است که در مفاتیح هست، یکی هم مناجاتی است که با این جملات شروع می شود: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد و اسمع ندائی اذا نادینک و اسمع دعائی اذا دعوتک و اقبل علی اذا ناجیتک فقد هربت الیک و وقفت بین یدیک...»؛ مرحوم مجلسی در بحارالانوار ج ۹۱ص ۹۶ نقل می کند که این مناجات از علی(ع) است و همه ائمه هم آن را می خواندند.

برای اینکه این جملات دعا را کمی توضیح دهم، به طوری که مرتبط با ایام ماه مبارک رمضان هم باشد، یکی دو نکته را مقدمتاً عرض می کنم.

مطلب اول اینکه درباره ماه مبارک رمضان اهل معرفت این تعبیر را دارند که این ماه، دار ضیافت الهی و یکی از منازل سالکین الی الله است. «سلوک الی الله» یعنی سیر معنوی روح به سوی خدا و تقرب به او که البته این سیر و این تقرب، دارای درجات و مراتب است.

● منازل سیر و سلوک به سوی خدا

گام اول، تجلیه

این سیر و سلوک چهار قدم دارد؛ اهل معرفت از قدم اول تعبیر می کنند به «تجلیه»، یعنی آراستن ظاهر به آداب شرع و عمل کردن به دستورات شارع مقدس در این ماه مبارک رمضان، یعنی همین روزه گرفتن و آداب ظاهریه. پس گام اول، قدم اول تجلیه است.

گام دوم، تخلیه

گام دوم و قدم دوم در این سیر «تخلیه» است. تخلیه پیراستن است نه آراستن؛ پیراستن باطن از رذائل اخلاقی و چه بسا پاک کردن و منزه کردن نفس از آثار گناهان است. چه بسا اولین دعایی که نسبت به اولین روز ماه مبارک رمضان وارد شده که شخص روزه دار می خواند، اشاره به همین مسئله تخلیه دارد. چون خود را تجلیه کرده، یعنی روزه گرفته و به آداب ظاهریه عمل کرده است و حالا از خدا می خواهد که او باطنش را از این آثار پیرایش کند.

گام سوم، تحلیه

گام سوم که از آن تعبیر به «تحلیه» می کنند، این است که انسان، روح را به صفات ملکوتیه کمالیه آرایش دهد و خودش را متخلق به اخلاق الهیه کند که این هم دارای مراتبی است.

گام چهارم، فناءفی الله

گام چهارم مرحله ای است که اهل معرفت از آن به «فناء فی الله تعالی» تعبیر می کنند و مرادشان این است که روح سالک یعنی همان شخصی که سیر معنوی می کند، از انانیت در شهود حق فانی شود؛ چه در رابطه با فعلش، چه صفتش و چه ذاتش. این تعبیر را به کار می برند که فناء فی الله عبارت است از: «فانی شدن روح از انیت در شهود حق». از نظر مسیر معنوی، این آخرین منزل سیر و سلوک است.

● ماه رمضان، ماه نزول قرآن و صعود انسان

اما مطلب دوم؛ ماه مبارک رمضان اینطور است که هم ماه «نزول» است و هم ماه «صعود» است. اینکه ماه نزول است را شما خوب می توانید بفهمید؛ چون در قرآن و در دعاهای ماه مبارک رمضان مطرح است که قرآن کریم در این ماه، ازمصدر وحی بر نبی مکرم اسلام(ص) نازل می شود که خداوند به وسیله همان کلمات، انسان ها را در جمیع ابعاد پرورش می دهد و می سازد. در سوره دخان می فرماید: «انا انزلناه فی لیله مبارکه » (دخان/ ۳) و در سوره قدر می فرماید: «انا انزلناه فی لیله القدر». در سوره بقره هم می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان». (بقره/ ۵۸۱)

● «قوس نزول» در ماه مبارک

همین تعبیر در دعای روزانه ماه رمضان هم هست. در اکثر دعاهای ماه رمضان به این «قوس نزولی» اشاره شده است که ماه مبارک رمضان، ماه نزول کلام الهی است. به تعبیر دیگر، ماه رمضان ماه سخن گفت رب است با عبدش؛ یعنی ماهی است که رب، برای ساختن عبدش و راهنمایی او به سوی قرب خویش، با او سخن گفته است.

بنابراین قرآن در ماه مبارک رمضان نازل شد و به تعبیر اهلش به صورت «جمله واحده» بطور یکپارچه- در شب قدر، بر قلب پیغمبر اکرم(ص) فرود آمد. این همان قوس نزولی این ماه است. تا اینجای مطلب شبهه ای نیست؛ این آیات قرآن است و این هم دعاهایی که شما در ماه رمضان می بینید و این مطلب در همه آنها هست.

● «قوس صعود» در این ماه

اما ماه مبارک رمضان همچنین ماه صعود است؛ درست برعکس آن «قوس نزولی» که گفتیم، اینجا «قوس صعودی» مطرح است. یعنی این ماه ماه کلام عبد با رب است. در همه اوقات عبد می تواند با رب خودش سخن بگوید، ولی یک موقعیت خاصی هست که این سخن گفتن، از نظر سازندگی، برد بیشتری پیدا می کند.

در اینجا یک بحث مطرح می شود و آن بحث این است که عبد در چه قالبی می تواند با رب خود سخن بگوید. این را بدانید که این هم در ارتباط با رب است. یعنی خود رب به اولیاء خود الهام می کند و اولیاء الهی آن الهامات را در قالب خاصی می ریزند و نحوه سخن گفتن با رب را به عبد می آموزند که «چگونه با رب خودت حرف بزن!» همان طور که او با تو حرف زده است، تو هم با او حرف بزن؛ اما اینگونه که به تو می آموزیم با او حرف بزن.

خدا در ماه مبارک رمضان با تو صحبت کرده و کلامش را بر پیغمبر فرو فرستاده و پیغمبر هم قرآن را به شما تحویل داده و گفته است که اینها حرف هایی است که خدا با شما زده است. خدا در این خطاب هایی که در قرآن هست، مثل «یا ایها الناس» و «یا ایها الذین آمنوا»، دارد حرف می زند و به من و تو خطاب می کند. قرآن را نگاه کن؛ از اول تا آخر او دارد با تو حرف می زند. آیا تو نمی خواهی جوابش را بدهی؟ او در ماه مبارک رمضان با تو سخن گفته است، تو هم باید در همین ماه با او سخن بگویی؛ هم قوس نزول است و هم قوس صعود. ماه رمضان ماه کلام رب و عبد است. لذا شما اگر به روایاتی که در باب ماه مبارک رمضان وارد شده است، مراجعه کنید، همین مطلب را می بینید.

● سفارش به «زیاد دعا کردن» در این ماه

من حالا یکی دو تا روایت می خوانم که اصل این روایات در فروع کافی است ولی من از وسائل الشیعه نقل می کنم. روایت از امام صادق(ع) است که «قال أمیر المؤمنین (ع) علیکم فی شهر رمضان بکثره الاستغفار و الدعاء»(وسایل/ج۱۰ ص ۴۰۳) یعنی علی(ع) فرمود: «بر شما باد در ماه رمضان، به کثرت دعا و استغفار».

در روایت دیگر آمده است: «کان علی بن الحسین(ع) اذا کان شهر رمضان لم یتکلم الا بالدعاء» (همان/ج۱۰/ ص۹۰۳) یعنی حضرت امام سجاد(ع) در ماه مبارک رمضان اصلا صحبت نمی کرد، مگر اینکه تمام جملاتی که از ایشان صادر می شد مضامین دعایی داشت. ما در این زمینه روایات بسیاری داریم. بنابراین آنچه که در ماه مبارک رمضان وظیفه عبد است، سخن گفتن با رب خود است.

● «تجلیه، تخلیه و تحلیه» زمینه ساز سخن گفتن بنده با خدا

در باب ماه مبارک رمضان روایات زیادی داریم که ناظر به آن مطلب اول، یعنی بحث مراحل سیر و سلوک است. از نظر ظاهری که خودت را آراسته کرده ای به همین آداب ظاهری و دهانمان را از خوردن و آشامیدن بسته ایم. این همان قدم اول یعنی تجلیه است؛ اما آنچه مهم است گام های دوم و سوم، یعنی تخلیه و تحلیه است. اینها است که زمینه را فراهم می کند برای اینکه بتوانی با خدای خودت حرف بزنی. از الطاف الهیه این بوده که آنچه که مایحتاج عبد است تا بتواند با خدای خودش حرف بزند، آنها را پیشاپیش خودش عنایت کرده است.

حالا یکی دو تا روایت می خوانم؛ در یک روایت دارد: «ان لله عز و جل فی کل لیله من شهر رمضان عند الافطار سبعین الف الف عتیق و من النار کل قد استوجب النار فاذا کان آخر لیله من شهر رمضان اعتق فیها مثل ما اعتق فی جمیعه».(همان/ج۱۰/ ص ۷۰۳) یعنی خداوند در ماه رمضان هنگام افطار هفتاد هزار هزار نفر از افرادی را که مستحق آتش هستند نجات می دهد و در شب آخر از این ماه به اندازه تمام کسانی که در طول این یک ماه نجات داده است، از آتش جهنم نجات می دهد. همه اینها نشانه سرریز شدن فضل و رحمت الهی در این موقعیت زمانی است.

در روایت دیگری دارد: «اذا کان اول لیله من شهر رمضان غفر الله لمن شاء من الخلق فاذا کانت اللیله التی تلیها ضاعفهم فاذا کانت اللیله التی تلیها ضاعف کلما اعتق حتی آخر لیله فی شهر رمضان تضاعف مثل ما اعتق فی کل لیله »(اقبال الاعمال/ص۳) یعنی همین طور هر شب با ضریب بالاتر نسبت به شب قبل، تعداد بیشتری از بندگانش را تطهیر می کند، تا این حجاب های ظلمانیه آنها برطرف شود. اینها همه مقدمه این است که این عبد بتواند با او حرف بزند.

لذا اهل معرفت گفته اند که یک «قرآن نازل» داریم و یک «قرآن صاعد» داریم؛ آن هم کلام است، این هم کلام است؛ آن کلام رب است با عبد، این کلام عبد است با رب؛ هر دو هم قرآن است. بنابر این این ماه اختصاص به این رد و بدل شدن سخنان بین «رب و عبد» و «عبد و رب» دارد. از آن طرف، قرآن نازل شده است و از این طرف هم قرآن صاعد- بالارونده- را داریم که عبارت است از آن راز و نیازهایی که بندگان صالح خداوند و اولیاء خاص حق- به اذن رب- با او داشته اند و سخن گفته اند.

● آداب ظاهری ماه رمضان، زمینه ساز ارتباط با خدا

ما از آن سخن گفتن ها، به «ادعیه ماثوره» ائمه اطهار تعبیر می کنیم. اصلا ماه رمضان ماه «قرآن» و «دعا» است و این آداب ظاهری که در این ماه داریم، همه برای فراهم کردن زمینه همین رابطه «رب و عبد» و «عبد و رب» است تا اینها با هم حرف بزنند؛ که از پایین به بالا، یعنی از طرف عبد به سوی رب،تقاضا و طلب و سؤال و درخواست است که ما از آن تعبیر می کنیم به «دعا». پس دعا سخنی بین عبد و رب است. یعنی بنده با پروردگارش صحبت می کند و از او درخواست می کند.

● ندا، دعا، نجوا

به این تعبیراتی که علی(ع) در این مناجات به کار برده است نگاه کنید: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد و اسمع ندائی اذا نادیتک و اسمع دعائی ادا دعوتک». اول صلوات می فرستد و بعد شروع می کند به گفتن آن جملات تا به اینجا می رسد که «و أقبل علی ادا ناجیتک». اینجا دیگر بحث «مناجات» است. «ندا» یعنی اینکه انسان کسی را با صدای بلند فرا بخواند. «دعا» هم با صدا است، اما صدای بلند نیست. «مناجات و نجوا» بی صدا است.

لذا اینجا تعبیر می کند « و أقبل علی»، دیگر نمی گوید «و اسمع»؛ چون مناجات جنبه صوتی ندارد و صدا و آهنگ ندارد؛ بلکه یک امر درونی و قلبی است. این از تعبیرات زیبا و لطیف علی(ع) است. البته هم دعا و هم ندا و هم نجوا، نوعی رابطه دو طرفه است، ولی این تفاوت ها را با یکدیگر دارد.

● موانع اجابت دعا

بحث دیگری که در اینجا مطرح می شود، بحث حجب و موانع دعا است. ممکن است من با شما صحبت کنم، شما هم با من صحبت کنید، اما به تعبیر ساده ممکن است مانعی در کار باشد که موجب شود شما سخنان من را نشنوید یا به آن اعتنا نکنید- که این اعتنا نکردن هم، مثل نشنیدن است- و برعکس ممکن است شما بگویید و من نشنوم. اگر این طور باشد، این سخن گفتن ها و این رد و بدل کردن ها، بی فایده است. آیا اینطور نیست؟ چه زمانی این گفت وگوها فایده دارد؟ آن زمانی که شما حرف من را بشنوید و به خواسته های من اعتنا کنید و همچنین برعکس.لذا من عرض کردم که ندا، دعا و مناجات، همه اینها دو طرفه است و ممکن است گاهی اوقات چیزی مانع از این رابطه دو طرفه شود.

یک وقت هست که یک سنخ از اعمال، حجاب می شوند برای اجابت دعا؛ مثل گناه. یعنی معصیت هایی که از ناحیه اعضا و جوارح من و شما صادر می شود، مانع اجابت دعا است. لذا گفتیم که «اطاعت» با «اجابت» رابطه دارد؛ اگر مطیع خدا شدی، آنجا است که خداوند هم درخواست تو را اعتنا می کند و می پذیرد. از آن طرف، معصیت مانع اجابت دعا می شود. این مربوط به اعضا و جوارح من و شما است. اگر دروغ بگویی، غیبت کنی، مال مردم را بخوری و امثال این محرمات را انجام دهی، این ها مانع اجابت دعا است. می بینی چرا وقتی می گویم: «خدا! خدا! خدا» خدا اصلا به من اعتنا نمی کند؛ چون این گناهان مانع اجابت دعاهای من است.یک وقت هم هست که یک سنخ ملکات و امور درونی هستند که مانع اجابت دعا می شوند. این موانع مربوط به ملکات سیئه درونی عبد است که موجب می شود که این گوش دل، راز الهی را نشنود. چون گفتیم که ماه مبارک رمضان ماه «راز و نیاز» است؛ اما گاهی راز از رب است و اظهار نیاز از عبد است. اگر راز از رب است، در اینجا این بحث مطرح می شود که باید حجبی که در ارتباط با باطن است هم برطرف شود. اما حجابی از ناحیه رب نیست. حجاب از ناحیه عبد است و باید این حجاب را برطرف کند. اما این حجاب ها و موانع باچه مقامی از مقام های معنویه برطرف می شود؟

● باز شدن درهای آسمان و رفع تمام موانع ارتباط رب و عبد

پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «ان أبواب السماء تفتح فی أول لیله من شهر رمضان و لا تعلق الی آخر لیله منه». (مستدرک الوسائل، ج ۷ ص ۲۴) حضرت فرمود درهای آسمان در اولین شب ماه مبارک رمضان باز می شود و تا آخرین شب از شب های این ماه هم بسته نمی شود. منظور از «سماء» در اینجا آسمان نیست! اشتباه نکنید. «سماء» اشاره به آن جهت علوی از عوالم وجودی و آن نشئه برتر عالم وجود است. ما در این «دنیا» در عالم ناسوت هستیم. این عالم دنیا پست ترین عوالم وجود است.

اینکه در روایات فرمود که خدا شب اول ماه مبارک رمضان درهای آسمان را باز می کند یعنی می خواهد بگوید از ناحیه آن عوالم برتر وجودی هیچ مانع و حاجبی در کار نیست. پس هرچه حجاب و مانع هست، از طرف من است. او دارد راز می گوید، اما گوش من نمی شود.

حالا من چه کار کنم تا این حجاب ها را بتوانم رفع کنم؟ در مقامات معنویه مقامی هست که آن را باید به دست بیاوریم؛ لذا می رویم سراغ روایت دوم تا ببینیم چه کار باید بکنیم.

● «مقام رضا» ثمره نهایی روزه

در حدیث معراج داریم که پیغمبر اکرم(ص) وقتی به معراج رفت، در آنجا خطاب شد: «یا احمد هل تعلم ما میراث الصوم»؛ ای احمد، می دانی روزه چه اثری در پی دارد و چه چیزی به ارث می گذارد؟ «قال: لا. ثم قال: میراث الصوم قله الاکل و قله الکلام و میراث الصمت انها تورث الحکمه و هی تورث المعرفه و تورث المعرفه الیقین فاذا استیفن العبد لایبالی کیف اصبح بعسر ام بیسر فهذا مقام الراضین»؛ روزه دو اثر دارد؛ یکی اثر ظاهری است که همان کم خوردن است و دومی که بالاتر است، کم صحبت کردن و سکوت است که ما به آن «صوم صمت» می گوییم. اگر جلوی زبانت را بگیری و مراعات زبانی داشته باشی، این موجب می شود که حکمت پیداکنی. آن وقت میراث حکمت، معرفت است و معرفت هم یقین را از خود به ارث می گذارد و ثمره یقین هم «مقام رضا» است و این همان مقامی است که با آن می توانی حجاب ها را برطرف کنی.من به آن کسانی که از نظر شرعی معذورند و نمی توانند روزه بگیرند و غصه می خورند که من از برکات صوم و ماه مبارک رمضان، محروم شدم می خواهم بگویم که این دیدگاه و نگرش تو یک نگرش مادی است. شما خیال کرده اید که روزه، نخوردن و نیاشامیدن است برای تو هم روزه وجود دارد. آنچه بالاتر از کم خوردن است؛ آن چیست؟ اینکه جلوی زبانت را بگیری، یک ماه رمضان، از اول تا آخر غیبت نکن، دروغ نگو، تهمت نزن، ایذاء مومن نکن، برو جلوی آفات زبانت را بگیر؛ روزه اینجا هم هست. میراث الصوم این است. اگر صحت مزاج داری و عذر شرعی نداری، قلت اکل هم در کنارش هست تا درد گرسنگی و تشنگی را بچشی که آن هم آثاری دارد.

● «روزه شکمی» و «روزه معنوی»

در روایات داریم که فردی خدمت پیغمبر اکرم(ص) آمد و گفت: «من روزه هستم.» حضرت به او فرمود: «استفراغ کن!» دید همین طور دارد تکه تکه گوشت از حلقش بیرون می آید. پرسید: «این چیست؟» حضرت فرمود: «غیبت کرده ای! این روزه نیست.» روایت می خواهد همین را بگوید که من اشاره کردم. این اصلا روزه نیست. روزه شکمی هست، ولی روزه معنوی نیست.

«صمت» اصلا حرف نزدن نیست!

پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «و میراث الصمت انها تورث الحکمه »؛ یعنی میراث سکوت، حکمت است. پس معلوم می شود منظور از این «صوم صمت» که در روایات هست، «حرف نزدن» مطلق نیست، بلکه مراد همان «قلت کلام» و پرهیز از بیهوده گویی است. اتفاقا بعضی جاها باید حرف بزنی؛ با خدا باید حرف بزنی؛ باید دعا بخوانی. نه اینکه هر چیزی که از دهانت بیرون بیاید را بگویی. آن چیزی که برای تو حجب را برطرف می کند و تو را به «مقام رضا» می رساند، آن را مراقبت کن...

آیت الله شیخ مجتبی تهرانی