تاسیس شیعه

شیعه از زمان طلوع تاریخ اسلام, در زندگی سیاسی و دینی مسلمانان ظاهر شد, شعار محبّت و دوستی اهل بیت نبوّت ع را سر داد و اهداف آنها را هدف و اساس زندگی و عقیدة خود قرار داد

در زمان رسول خدا(ص): آنچه بر حسب تحقیقات علمی، به دور از عواطف تقلیدی و احساسات مذهبی به دست آمده، این است که شیعه در زمان رسول خدا‏(ص) به وجود آمده است و ایشان اوّل کسی هستند که این بذر را نشانده، پرورش داده و در تمام مراحل زندگی‌شان مواظب آن بوده‌اند.

● چرا پیامبر(ص)، علی(ع) را منصوب کرد؟

شیعه از زمان طلوع تاریخ اسلام، در زندگی سیاسی و دینی مسلمانان ظاهر شد، شعار محبّت و دوستی اهل بیت نبوّت(ع) را سر داد و اهداف آنها را هدف و اساس زندگی و عقیدة خود قرار داد. از این رو ایمانی آورد که هیچ‏گاه شک به آن راه نیافت؛ زیرا اهل‏بیت(ع) نسبت به دیگران به محلّ و مقام پیامبر(ص) نزدیک‏تر و شایسته‏تر بودند. سید عترت طاهره، امام امیرمؤمنین‏(ع)، وصیّ رسول، باب مدینة علم و خازن حکمت او بود، امامان پاک(ع) بعد از او، اوصیای رسول‏ خدا(ص)، پیشوایان امت و مبلّغ رسالت او بودند. با اینکه ایشان دوران زیادی را گرفتار حوادث سیاسی و اجتماعی بودند، علیه ستمکاران به پاخاستند و تخت مستبدّان را سرنگون کردند و شعار عدالت اجتماعی را فریاد زدند.

ما در ابتدا، دربارة تأسیس شیعه و آنچه که به آن مربوط است، مطالبی را ذکر می‏کنیم.

● آغاز تشیع

دربارة آغاز تشیع و زمان پیدایش آن، اقوال و آرایی است که بعضی از آنها به شرح زیر هستند:

در زمان رسول خدا(ص): آنچه بر حسب تحقیقات علمی، به دور از عواطف تقلیدی و احساسات مذهبی به دست آمده، این است که شیعه در زمان رسول خدا‏(ص) به وجود آمده است و ایشان اوّل کسی هستند که این بذر را نشانده، پرورش داده و در تمام مراحل زندگی‌شان مواظب آن بوده‌اند. آنچه این موضوع را تأیید می‏کند و دلالت بر آن دارد، روایاتی است که از رسول خدا(ص) رسیده است. در این روایات، سمت «تشیع» بر پیروان امیرمؤمنین‏(ع) اطلاق شده، آنها را تمجید کرده و به جایگاه آنها در فردوس اعلی بشارت داده شده است. در اینجا بعضی از این روایات را بیان می‏کنیم:

رسول خدا(ص) فرمودند:

ای علی تو و شیعیانت در کنار حوض بر من وارد می‏شوید. ۱

ای علی! به زودی تو نزد خدا وارد می‌شوی در حالی که شیعیان تو راضی و مورد رضایت خدا هستند و دشمنانت معذّب به عذابی سخت خواهند بود. ۲

علی و شیعة او، آنها در روز قیامت رستگارند.۳

شیعة علی، آنها رستگارند. ۴

ای علی، خدا تو و ذریّة تو و فرزندانت و اهل و شیعة تو و دوستان شیعة تو را آمرزید. همانا تو دارای قلب بزرگی هستی.۵

سیوطی در تفسیر قول خدای متعال که می‌فرماید:

آنهایی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، آنها بهترین مردمند.

می‌گوید: ابن عساکر از جابر بن عبدالله روایت کرده است که گفت: نزد پیامبر(ص) بودیم؛ پس علی‏(ع) وارد شد. پیامبر(ص) گفت: سوگند به آن کسی که جانم در دست قدرت اوست، این علی و شیعة او رستگارانند. و این آیه نازل شد: «انّ الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات اولئک هم خیر البریّة»؛ پس اصحاب پیامبر(ص) وقتی علی‏(ع) می‏آمد، می‏گفتند: «خیر البریّه» آمد۶.

ابن مردویه از علی‏(ع) روایت می‏کند که:

رسول خدا(ص) به من گفت: «آیا نشنیدی قول خدای متعال را که فرمود: «انّ الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات اولئک هم خیر البریّة» تو و شیعة تو، وعده‌گاه من و وعده گاه شما حوض است؛ وقتی امت‌ها برای حساب آورده شوند و پیشوای مسروران را دعوت کنند».۷

این گونه احادیث فراوان در صحاح شش گانه اهل سنّت ذکر شده‌اند و بر این نکته تصریح دارند که نبی اکرم‏(ص) نخستین کسی است که تشیع را به پاداشت و آن را ایجاد کرد و به پیروان امام علی‏(ع)، صفات عالیه نسبت داده، آنان را به منزلت رفیع در بهشت بشارت داد.

● تأییدکنندگان این روایات

گروهی از علما ـ از قدما و مؤخّران ـ بر این عقیده‏اند که تشیع از زمان رسول خدا(ص) تشکیل و اعلام شد. بعضی از گفته‏های آنها به شرح زیر است:

۱) شیخ صدوق: ثقة الاسلام شیخ صدوق‏(ره) تصریح کرده است که: «تشیع برای امام، امیر المؤمنین‏(ع) در عهد رسول خدا(ص) بود و او شیعه را به بهشت بشارت داد».۸

۲) سعد قمی: وی تأکید کرده است که:

اوّلین گروه در اسلام شیعه است و آن گروه امام علی بن ابی‌طالب‏(ع) است که به پیروی از او و اعتقاد به امامت او معروفند۹.

همچنین قمی تصریح کرده است که:

در پیشاپیش شیعه، نخستین صحابة پیامبر(ص) مثل صحابی مجاهد، عمّار یاسر و انقلابی بزرگ ابوذر غفّاری و مستشار پیامبر(ص) سلمان فارسی و مقداد بن اسود بودند که به اسم شیعه ملقّب شدند.۱۰

۳) رازی نیز تصریح کرده که: «به این گروه، شیعة علی و یاران علی‏(ع) می‏گفتند و پیامبر(ص) دربارة آنها گفته است:

بهشت مشتاق چهار نفر است: سلمان، ابوذر، مقداد و عمّار۱۱.

۴) شیخ مفید: وی این چهار صحابی رسول خدا(ص) را ارکان چهارگانه نامیده است؛ یعنی ارکان اسلام۱۲

۵) امام کاشف الغطا: شیخ محمّد حسین آل کاشف الغطا گفته است: «اوّل کسی که بذر تشیع را در سرزمین اسلام کاشت، شخص صاحب شریعت اسلامی بود؛ یعنی بذر تشیع، دوش به دوشِ بذر اسلام و پهلو به پهلو و به موازات آن قرار گرفته است»۱۳.

۶) علّامه مظفّر: علّامه شیخ محمّد حسین مظفّر گفته است:

«دعوت به تشیع در روزی که ناجی بزرگ، محمّد(ص) صدایش را به کلمة «لا اله الّا الله» بلند کرد، شروع شد و آن زمانی بود که آیة «و أنذر عشیرتک الأقربین» نازل شد و پیامبر(ص) بنی هاشم را جمع کرد و آنها را انذار داد و گفت: «کدام یک از شما مرا یاری می‏کنید تا اینکه او برادر، وارث، وصیّ و خلیفة من در بین شما بعد از من باشد؟» احدی جواب او را نداد مگر علی مرتضی‏(ع). رسول خدا(ص) به آنها گفت:

«این برادر من و وزیر من و وصیّ من و خلیفة من در بین شما بعد از من است؛ از او بشنوید و او را اطاعت کنید.» پس دعوت به تشیع ابوالحسن از سوی صاحب رسالت و هم‌زمان با دعوت برای شهادتین بود و از آنجاست که ابوذر از شیعیان علی‏(ع) است».

شیخ مظفّر از محمّد کردعلی، مؤلف خطّاط شام، چنین نقل کرده است:

«گروهی از بزرگان صحابه به موالات علی‏(ع) در زمان رسول خدا(ص) شناخته شده بودند؛ مانند سلمان فارسی که گفت: بیعت کردیم با رسول خدا(ص) بر سفارش به مسلمانان و امامت

علی بن ابی‌طالب‏(ع) و پیروی از او».

۷) سعید خدری: وی گفته است که:

«مردم به پنج چیز مأمور شدند. چهار تا از آن را انجام دادند و یکی را ترک کردند و چون از چهار تا سؤال شد، گفت: نماز، زکات، روزة ماه رمضان و حجّ. گفته شد پس آن یکی چیست که آن را ترک کردند؟ گفت: ولایت علی بن ابی‌طالب‏(ع)».۱۴

معنی آنچه شیخ مظفّر ارائه کرده، این است که تشیع همان موالات برای امام علی‏(ع) و اقرار برای او به ولایت عامّه بعد از نبی‏ اکرم(ص) است و اینکه او سزاوارتر از دیگران است و در نزدیکی به

رسول خدا‏(ص)، مقام او اوّلین است.

گروه دیگری از بزرگان تأکید و تأیید کرده‏اند که:

«تشیع و ولایت‌پذیری ابی الحسن‏(ع) در زمان رسول خدا‏(ص) ایجاد شده و رسول اکرم(ص)، علی‏(ع) را از بعد خودش به عنوان خلیفه و مرجع عام برای امت تعیین کرده است».

● سایر دیدگاه‌ها

گروهی از مؤلفان بر این عقیده‏اند که تشیع در زمان پیامبر(ص) ایجاد نشده و بعد از آن به وجود آمده است. در زیر، اسامی آنها و دیدگاهشان را می‏آوریم:

۱) ابن خلدون: وی معتقد است که:

«شیعه در ایّام شورا پیدا شد و آنجا جماعتی از صحابه که خود را پیرو و شیعة علی(ع) می‏دانستند و معتقد بودند که او سزاوارتر به خلافت است تا غیر او، چون خلافت به غیر او رسید، ناراحت و متأسّف شدند؛ مانند زبیر، عمّار بن یاسر، مقداد ابن اسود و دیگران و قوم برای سابقه و قدمت آنها در دین کاری جز نجوا و تأسّف و اندوه نکردند».۱۵

این رأی مورد اعتماد نیست؛ زیرا همان طور که قبلاً توضیح داده شد، شیعه در زمان رسول خدا(ص) ایجاد شد و پیشوای آن، که از بزرگان صحابه است، با حجّت بالغه با ابو‏بکر به احتجاج پرداخت و این از محکم‏ترین اسناد سیاسی‏ای است که شیعه برای اثبات حقّانیت امام بر خلافت، به آن احتجاج می‏کند.

۲) ابن حزم: او بر این عقیده است که، شیعه بعد از قتل عثمان آشکار شد.

او می‏گوید: «عثمان خلیفه شد و دوازده سال حکومت کرد، تا اینکه مرد و با مرگ او اختلاف پیدا شد و امر شیعیان پا گرفت».۱۶

۳) عثمان بن عبدالله حنفی: این شخص نیز بر دیدگاه ابن حزم تأکید کرده و گفته است: «جدایی امت در زمان ابوبکر و عمر و عثمان نبود و همانا بعد از کشته شدن عثمان، رافضه آشکار شد».۱۷

آنچه ابن حزم و حنفی گفته‌اند، دلایل علمی ندارد؛ چون ظهور شیعه و ایجاد آن در زمان رسول خدا‏(ص) بوده و تشکیل دولت شیعه بعد از کشته شدن عثمان و به پیروی از امام علی‏(ع)، فقط به دلیل خلافت و امر حکومت بود و به دنبال آن عدل و مساواتی شروع شد که مردم مانند آن را ندیده بودند و همان عدالت بود که موجب انتشار تشیع و موالات برای اهل بیت(ع) در همة گروه‏های اسلامی گردید.

۴) ابن ندیم: وی بر این باور است که:

«شیعه هنگامی به وجود آمد که طلحه و زبیر با علی‏(ع) مخالفت کردند و آن را به بهانة خون‏خواهی عثمان بن عفان رد کردند و علی‏(ع) آنها را متمرّد دانست و با آنها جنگید. پس هر کس پیروی از علی کرد، او را شیعه نامیدند و علی به آنها می‏گفت شیعة من و آنان را طبقة اصفیا، اولیا، شرطة الخمیس و اصحاب می‏نامید».۱۸

بر حسب آنچه ما بیان کردیم، ظهور شیعه در زمان رسول خدا(ص) بود و تمرّد طلحه و زبیر و عایشه از حکومت علی(ع)، مطلقاً دخالتی در ایجاد شیعه ندارد.

۵) طه حسین: متن آنچه دکتر طه حسین بیان کرده، این‏گونه است:

«شیعه به معنی دقیق کلمه، آنطور که نزد فقها و متکلّمان و مورخّان معروف است، در زمان علی(ع) یافت نمی‏شد و بعد از مرگ او، به مدّت کمی به وجود آمد. کلمة شیعه در زمان علی‏(ع)، معنی لغوی قدیمی را که در سوره‏های قصص و صافات آمده است، داشت:

و دخل المدینة علی حین غفلة من أهلها فوجد فیها رجلین یقتتلان هذا من شیعته و هذا من عدوّه فاستغاثه الّذی من شیعته علی الّذی من عدوّه فوکزه موسی فقضی علیه۱۹.

و إنّ من شیعته لإبراهیم.۲۰

کلمة شیعه در این دو آیه و آیات دیگر از این دست، به معنای فرقه‏ای از پیروان و انصار است؛ آنهایی که موافق رأی و روش کسی یا گروهی عمل می‏کنند. مردی که شیعة موسی بود، فردی از بنی اسرائیل بود و مردی که از دشمنان موسی بود، از مصریان بود.

به این طریق مفسّران قدما، که تفسیر را از فقهای اصحاب نبی گرفته‏اند، این آیه را که «ابراهیم شیعة نوح بوده است»، به معنای پیرو سنّت، راه و رأی او و متدیّن به دین او گرفته‏اند. همان‌گونه که دستة دیگر از مفسّران نیز می‏گویند که شیعة علی(ع) در زمان خلافت او، همان اصحاب او بودند که با او بیعت کردند و پیرو رأی او شدند.

با این نظر، شیعه نبودن و بودن مساوی است با کسی که با او جنگیده است یا با او نجنگیده است. لفظ شیعه در زمان علی تنها منحصر به اصحاب او نمی‏شده است و برای معاویه نیز شیعیانی بوده که آنها افرادی از شام و دیگر شهرها بودند که از او پیروی می‏کردند».

طه حسین در ادامه گفته است:

«به این ترتیب در زمان علی(ع)، لفظ شیعه به معنی معروف نزد فقها و متکلّمان در آن زمان نبوده، بلکه دلالت به معنی قریب آن می‏کرده است و در آن معنی در قیاس با همة دشمنان استعمال می‏شده است. نصّی قدیمی نمی‏شناسم که در آن لفظ شیعه به علی‏(ع) قبل از وقوع فتنه اضافه شده باشد. بنابراین برای علی(ع) قبل از وقوع فتنه، شیعه‏ای که نسبت به بقیة امت ظاهر و ممتاز باشند، نبوده است».

او اضافه کرده است:

«و به طور کلّی می‌توان گفت که برای علی‏(ع) شیعه‏ای ممتاز از امت، قبل از فتنه وجود نداشته است که فقها و متکلّمان در اثنای حکومت او بشناسند»۲۱.

بنا به آنچه طه حسین بیان کرده، بعضی اشکالات وارد است:

▪ اوّلاً، گفتة او که، شیعه به معنی دقیق نزد فقها، متکلّمان و مورّخان در زمان زندگی علی‏(ع) یافت نمی‏شود و بعد از وفات او به مدّت کمی پیدا شده است، خالی از تأمّل نیست. حقیقت مطلب این است که شیعه به معنی واقعی در زمان رسول خدا(ص) پیدا شد و بزرگان صحابه، خود را به امامت امیرمؤمنین‏(ع) معتقد می‏دانستند. به علاوه آن دسته از احادیث نبوی که در آن به فضیلت شیعیان امام‏(ع) و منزلت و کرامت آنها نزد خدای متعال اشاره شده، مؤیّد

این حقیقت است.

▪ ثانیاً، او بیان کرده که در نصوص قدیمی، قبل از وقوع فتنه، نسبت شیعه به علی‏(ع) وجود نداشته است. امّا ما تعدادی از نصوص نبوی را که در آن لفظ شیعه به امام علی‏(ع) اضافه شده و پیروان امام‏(ع) و صفات کریمه‏ای از آنها را بیان کرده است، نقل کردیم. فقط می‏توان گفت که ایشان تحقیقی از مصادر حدیث نکرده است تا از آن مطلع شود.

▪ ثالثاً، او ذکر کرده که برای امام‏(ع) شیعة خاص و متمایزی قبل از فتنه و بعد از آن و در اثنای خلافت ایشان نبوده است و این نیز جای تأمّل دارد. برای امام‏(ع) شیعیان مشخّصی وجود داشت و آنها از بزرگان اسلام و مشاهیر صحابه مثل صحابی جلیل القدر، عمّار بن یاسر، ابوذر، حجر بن عدی، میثم تمّار، رشید هجری و غیر آنها بودند که سید محسن عاملی در دایرةالمعارف خود ـ اعیان‏الشیعه ـ اسامی آنها را بیان کرده است و بیشتر آنها با امام علی‏(ع) در واقعة صفّین بودند؛ از انصار هشتاد و هفت نفر، از آنهایی که در بیعت رضوان حاضر بودند نهصد نفر و مجموع صحابه‏ای که با او بودند، دو هزار و هشتصد نفر. بنابر آنچه عاملی ذکر کرده، در واقع برای امام‏(ع) شیعیانی متمایز و معروف به

ولایت او وجود داشته است.

۶) برنارد لویس: نظر برنارد لویس مستشرق در این باره چنین است:

«تأسیس شیعه بعد از کشته شدن امیرالمؤمنین‏(ع) و شهادت امام حسین‏(ع) بوده است و این دو نفر، در پیدایش تشیع انقلابی به رنگ مهدویّت تأثیر داشته‏اند».

این رأی هم موثّق نیست؛ زیرا همان‏گونه که ما اشاره کردیم، تشیع در زمان رسول خدا(ص) ظاهر شد و انتشار آن در زمان خلافت امیرمؤمنین‏(ع) بود. مردم عدالت او و بی‌رغبتی‌اش به لذّات دنیا و بنای او را در مصلحت عامّه دیدند. احاطة کاملش به جمیع علوم و معارف، او را مبدل به مدرسة درخشانی کرد؛ مملوّ از چیزهایی که انسان با آن ارتقا می‏یافت. امام علی‏(ع) به بیشتر مسلمانان ثابت کرد که وارث کمالات و علوم انبیا(ع) است.

مالک اشتر خطاب به مردم می‏گوید:

ای مردم، این [امام علی‏(ع)] وصی اوصیا و وارث علم انبیا است۲۲.

همچنین از مهم‏ترین اسباب در انتشار تشیع و اشاعة آن در بین مسلمانان، شهادت ریحانة رسول‏الله‏(ص)، امام حسین‏(ع) بود؛ کسی که بر طاغوت زمانش ـ یزید بن معاویه ـ خروج کرد تا با این کار، حکومت قرآن و عدالت اسلام را برقرار کند؛ خیرات خدا را بین فقرا و بدبختان جهان انتشار دهد؛ به تمام عوامل شکست و تخلّف در عالم عربی و اسلامی پایان دهد و در این راه و به خاطر هدف مقدسش، به ‏صورت وحشتناکی ـ که تاریخ نمونة آن را در قساوت به خود ندیده است ـ به شهادت رسید و از ترس آن، وجدان عالمی متزلزل شد و بیشتر مردم با حسرت و اندوه به تشیع و ایمان به مبادی اهل‌بیت(ع) گردن نهادند.

نویسنده: باقر شریف القریشی

پی‌نوشت‌ها:

۱. مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۳۱؛ کنوز الحقائق، ص ۱۸۸، الاستیعاب، ج ۲، ص ۴۵۷.

۲. صواعق المحرقة، ص ۹۳؛ مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۳۱.

۳. کنوز الحقائق، ص ۹۲.

۴. همان، ص ۸۲.

۵. الصواعق المحرقة، ص ۹۶.

۶. الدرّ المنثور.

۷. همان.

۸. طبقات الشیعة، فضائل الشیعة.

۹. المقالات و الفرق،ص ۱۵.

۱۰. فرق الشیعة، ص ۱۵.

۱۱. الزینة ورقة، ص۲۰۵.

۱۲. الزینة ورقة، ص ۲۰۵؛ والاختصاص، ص ۶.

۱۳. أصل الشیعة و أصولها.

۱۴. زندگی امام صادق(ع)، ج ۷، ص ۱۸۱.

۱۵. العبر.

۱۶. الفصل فی الملل والنحل، ج ۲، ص ۸۰.

۱۷. الفرق المتفرقة بین أهل الذیغ والزندقة، ص ۶.

۱۸. الفهرست، ص ۱۷۵.

۱۹. سورة قصص، آیة ۱۵.

۲۰. سورة صافات، آیة ۸۳.

۲۱. الفتنة الکبری، ص ۶۰۳، ج ۲، ص ۶۰۱.

۲۲. تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۱۵۱.