تقابل مشی ائمه با سکولاریزم

امروزه برخی از معاصران می کوشند با دلایل و تقریرات گوناگون, آیین مقدس اسلام را نیز مانند مسیحیت, یک آیین عبادی و فردی پیتیسم معرفی کنند که از مسائل سیاسی, اجتماعی و حکومتی به دور است و مصدر شروعیت حکومت, حتی حکومت معصومان , را نیز مستند به مقبولیت مردم می دانند یکی از ادله این مدعا کناره گیری و یا کنار ماندن امامان شیعه از عرصه حکومت و سیاست است

جدا انگاری دین از عرصه سیاست و حکومت (سکولاریزم) در سده‏های اخیر در مغرب زمین یک انگاره عقلانی تلقی می‏شود. مقبولیت و جریان این جداانگاری را باید در علل دینی، معرفتی و تاریخی جست‏وجو کرد. (۱)

امروزه برخی از معاصران می‏کوشند با دلایل و تقریرات گوناگون، آیین مقدس اسلام را نیز مانند مسیحیت، یک آیین عبادی و فردی (پیتیسم) معرفی کنند که از مسائل سیاسی، اجتماعی و حکومتی به دور است و مصدر شروعیت‏حکومت، حتی حکومت معصومان:، را نیز مستند به مقبولیت مردم می‏دانند. یکی از ادله این مدعا کناره‏گیری و یا کنار ماندن امامان شیعه: از عرصه حکومت و سیاست است.

در این مکتوب، مستندات و ادله نظریه مزبور در خصوص سیره ائمه اطهار (امامان علی، حسن، حسین، صادق و رضا:) مورد تحلیل و نقد قرار خواهد گرفت.

● امام علی(ع)

جداانگاران دین و حکومت ابتدا به سیره حضرت علی(ع) در مساله حکومت استناد می‏کنند و بر این باورند که آن حضرت در طول ۲۵ سال سکوت و خانه‏نشینی، هیچ‏گونه درخواست و اقدامی در به دست گرفتن رشته حکومت از خود نشان نداد. هنگامی هم که پس از قتل عثمان، بخت‏حکومت و دنیا به حضرت رو می‏آورد، از آن روی برتافت و از مردم خواست که حاکم دیگری را انتخاب کنند: «دعونی و التمسوا غیری.» (۲)

مهندس مهدی بازرگان در این زمینه می‏گوید: «اما علی بن ابی‏طالب نه خلافت - به معنای حکومت - به دست او افتاد و نه او برای قبضه کردن قدرت، تلاش و تقاضایی نمود... علی(ع) با استنکاف و عدم تمایل خودش، خلیفه مسلمین و امیر مؤمنین گردید.» (۳)

دکتر حائری یزدی نیز پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) را به گونه‏ای وصف می‏کند که آنان خود درصدد تشکیل حکومت دینی نبودند: «این مقامات سیاسی به همان دلیل که از سوی مردم وارد بر مقام پیشین الهی آن‏ها شده و به مناسبت ضرورت‏های زمان و مکان، بدون آن‏که خود درصدد باشند، این مقام به آنان عرضه گردیده، به همان جهت نمی‏توانند جزئی از وحی الهی باشند.» (۴)

دیگری با استناد به خطبه‏۱۹۶ نهج‏البلاغه (ولکنکم دعوتمونی الیها) می‏گوید: «در این جمله، [حضرت] می‏فرماید: «چون شما مردم مرا به خلافت دعوت کردید و امر حکومت را بر من واگذار نمودید، لذا، آن را پذیرفتم که معلوم می‏دارد امر حکومت‏حق خاص ملت است.» (۵)

● نقد و نظر

ابتدا تذکر این نکته بجاست که پیشینه برداشت و تفسیر مذکور از خطبه‏های حضرت علی(ع) و دوره ۲۵ ساله سکوت آن حضرت مبنی بر عدم مشروعیت الهی وی، به تفاسیر علمای متقدم اهل تسنن باز می‏گردد که می‏خواستند با تمسک به نکات مزبور، ادعای منصوص بودن حکومت‏حضرت علی(ع) از سوی پیامبر(ص) را - که رکن مکتب تشیع محسوب می‏شود - مخدوش کنند (۶) و اندیشمندان و متکلمان امامیه در آثار کلامی خود، به دفاع از نظریه «انتصاب‏» و نقد شبهات مخالفان پرداختند که تفصیل آن را باید از موضع خود یافت. (۷) پس از این تذکر، اکنون به چند نکته اشاره می‏شود:

۱) تعارض با ادله مشروعیت الهی:

اولین نکته‏ای که باید به آن اشاره کرد و اصل شبهه را از بن مخدوش می‏کند وجود نصوص و روایات متواتر از پیامبر و امامان، در خصوص انتصابی بودن حکومت معصومان، است.

بر این اساس، نظریه انتصاب، از ادله متقن و غیر قابل خدشه‏ای برخوردار است و لذا، نمی‏توان از بعضی مقاطع تاریخی که امامان: به حسب ظاهر، خود را از عرصه حکومت کنار می‏کشیدند به عنوان ادله تفکیک یاد کرد. اما مدعیان تفکیک برای اثبات مدعای خود، به جای استناد به ادله لمی و متقن، به جزئیات و فراز و نشیب‏های تاریخی روی آوردند و بدون این‏که شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی زمانه را تحلیل کنند، عجولانه به استنتاج نتیجه دست زدند، در حالی که استناد به حوادث تاریخی، به بحث و فحص جامع و ژرفی از علل و شرایط حاکم پیدا و پنهان آن روزگار نیازمند است که متاسفانه این اصل مسلم، هم در این‏جا وهم در تحلیل حوادث سایر امامان:، از دید مدعیان تفکیک مغفول مانده است.

۲) کوشش‏های حضرت در به دست گرفتن حکومت:

یکی از شبهات این بود که حضرت علی(ع) در رسیدن به حکومت، هیچ سعی و جهدی از خود نشان نداده تا بتوان نتیجه گرفت که حکومت متعلق به او بوده است.

در پاسخ به این شبهه، کافی است نیم نگاهی به گران‏بهاترین یادگار آن حضرت - یعنی: کتاب شریف نهج‏البلاغه - داشته باشیم تا صحت و سقم ادعای مزبور آشکار گردد:

الف) اتهام حرص در حکومت: پس از وفات پیامبر اسلام(ص)، حضرت به گونه‏ای در گرفتن حکومت مجاهدت و تلاش نمود که مورد اعتراض برخی مانند ابوعبیده و ابواشعث در روز سقیفه قرار گرفت و ایشان را متهم به حرص و طمع در امر حکومت نمودند. حضرت در پاسخ، به درخواست و جهد خود اذعان نمود و آن را حق مسلم خویش دانست: «انما لبت‏حقا لی و انتم تحولون بینی و بینه و تضربون وجهی دونه.» (۸)

ب) توسل به اهل بیت:: یکی از راهکارهای عملی تصدی مقام حکومت، درخواست‏یاری از صحابه بود. حضرت علی(ع) نه تنها از این راهکار استفاده کرد; بلکه برای بالابردن ضریب موفقیت آن، به یادگاران پیامبر - یعنی: حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین: - توسل جست; با سوار کردن حضرت فاطمه(س) بر مرکب، در دل شب به خانه‏های انصار می‏رفت تا آنان را با واداشتن به خجالت هم که شده، به بیعت‏با خود وادارد. اما افسوس که بجز چهار یا پنج نفر، سایران با این بهانه که کار از کار گذشته، روی از آن حضرت برتافتند. (۹)

حضرت زهرا(س) نیز در خطبه معروف خویش، به این صفحات مکدر از تاریخ صدر اسلام تصریح کرده است. (۱۰)

بنابراین، اگر مراد از عدم تلاش یا تقاضا برای به دست گرفتن حکومت در مرحله اولیه باشد، این بر خلاف تاریخ و سخنان خود حضرت است. اما اگر مراد مراحل بعدی باشد، به این معنا که حضرت پس از مشاهده فقدان زمینه لازم برای تصدی حکومت، سکوت اختیار کرد، ادعای صحیحی است. ولی از این مطلب، نمی‏توان نظریه تفکیک را اثبات کرد.

۳) تصریح به نظریه انتصاب:

حضرت علی(ع) در موارد لازم، به انتقال حق حاکمیت از طریق پیامبر(ص) به خود تصریح می‏کرد و از آن به «حق‏» و «ارث‏» یاد می‏نمود. در ذیل، به برخی از آن‏ها اشاره می‏شود:

«فانه لما قبض الله نبیه(ص)، قلنا: نحن اهله و ورثته و عترته و اولیاؤه دون الناس لاینازعنا سلطانه احد و لایطمع فی حقنا طامع اذ انبری لنا قومنا فغصبونا سلطان نبینا فصارت الامرة لغیرنا.» (۱۱)

حضرت در این خطبه، اعتقاد و حسن ظن خود را بیان می‏کند که بر حسب وصیت پیامبر(ص)، لازم بود سلطنت و حکومت‏به ایشان منتقل شود و احدی در آن طمع نداشته باشد. اما جریان برعکس شد و حکومت‏به غاصبان رسید.

«فوالله مازلت مدفوعا عن حقی مستاثرا علی منذ قبض الله نبیه(ص) حتی یوم الناس هذا.» (۱۲)

در این خطبه، حضرت به کنار گذاشتن خویش از حق خود تا رسیدن به حکومت اشاره می‏کند.

«اللهم انی استعدیک علی قریش و من اعانهم فانهم قطعوا رحمی و صغروا عظیم منزلتی و اجمعوا علی منازعتی امرا هو لی.» (۱۳)

در این‏جا، ضمن شکایت و گلایه به خداوند، از غصب حق خویش توسط قریش و همدستانشان، حضرت تصریح می‏کند که آنان در چیزی مناقشه کرده‏اند که حق اختصاصی حضرت بوده است.

«اری تراثی نهبا.» (۱۴)

در این خطبه که مملو از گلایه‏های آن حضرت از مردم و حاکمان روزگار است، حضرت از حکومت‏خویش به «ارث‏» تعبیر می‏کند که به یغما برده شده است.

«قد قطعوا رحمی و سلبونی سلطان ابن امی.» (۱۵)

حضرت در نامه مزبور به برادرش عقیل، سخن از قطع رحم وحکومتی به‏میان می‏آوردکه از پیامبر(ص) به او منتقل شده بود.

«ولهم خصائص الولایة و فیهم الوصیة، الآن اذ رجع الحق الی اهله و نقل الی منتقله.» (۱۶)

حضرت در این خطبه، اهل بیت: را دارای حقوق اختصاصی مانند حق حاکمیت و تنصیص پیامبر(ص) می‏داند و خاطرنشان می‏سازد که این حق (ولایت و وصیت) تا زمان حکومت ایشان، به حق‏دار و اهل خود نرسیده بود.

عمر از سلمان; درباره آرزوی خلافت‏حضرت علی(ع) سؤال کرد که آیا هنوز هم آرزوی آن را دارد؟ سلمان می‏گوید: گفتم: بلی. عمر دوباره سؤال کرد که آیا هنوز می‏پندارد که رسول خدا(ص) به حکومت او تصریح کرده است؟ ابن عباس گفت: من بالاتر از آن بگویم; از پدرم درباره ادعای نص برای خلافت‏حضرت پرسیدم، پدرم گفت: راست می‏گوید. (۱۷)

اعتراف ابن ابی‏الحدید: ابن ابی‏الحدید معتزلی در شرح نهج‏البلاغه، به گونه‏ای به تفسیر می‏پردازد که هم حق و حقوق حضرت علی(ع) را - به زعم خود - و هم حرمت صحابه و به خصوص خلفای سه‏گانه را رعایت کرده باشد. از این‏رو، به توجیه نصوص حضرت در منصوص بودن حکومت‏خویش می‏پردازد و همانند برخی معاصران، همه آن نصوص را حمل بر صرف افضلیت و احقیت می‏کند و آن را به اصحاب خود نسبت می‏دهد:

«اصحابنا یحملون ذلک کله علی ادعائه الامر بالافضلیة و هو الحق و الصواب فان حمله علی الاستحقاق بالنص تکفیر اؤ تفسیق لوجوه المهاجرین والانصار.» (۱۸)

وی در این توجیه، انگیزه آن را ذکر می‏کند; چرا که در صورت حمل بر ظاهر و نص، لازمه آن غاصب خواندن خلفای پیشین و یا تکفیر و تفسیق آنان و همدستانشان است، اما وی اذعان می‏دارد که ظاهر سخنان حضرت علی(ع) مطابق نظریه انتصاب است. (۱۹)

اما آیا انحراف یک گروه این حق را به مفسر می‏دهد که دلالت ظاهر و نص متنی را به معنای دیگر تاویل نماید و بدین‏سان، آگاهانه یا ناآگاه صاحب سخن را متهم به حرص در دنیا کند؟

چرا ۲۵ سال سکوت؟

حال این سؤال پیش می‏آید که چرا حضرت برای به دست گرفتن حکومت، دست‏به اقدام عملی و مقابله با غاصبان حق خویش نزدند و به صرف دعوت و تقاضا بسنده نمودند؟ به اختصار، به چهار دلیل که خود حضرت بدان تصریح کرده‏اند، اشاره می‏شود:

▪ نبود انصار: «فنظرت فاذا لیس لی معین الا اهل بیتی...» (۲۰)

حضرت در این خطبه، یاوران خود را اهل‏بیت‏خویش: ذکر می‏کند و در ادامه کلام خویش اشاره می‏کند که اقدام به قیام با این تعداد، فرجامی جز شهادت ندارد، در حالی که نه تنها آیین نوپای اسلام از آن سودی نمی‏برد، بلکه اسلام با از دست دادن رهبر و مرجعی چون حضرت علی(ع) متحمل خسرانی می‏شود که هیچ چیز آن را جبران نمی‏کرد.

▪ فراهم نشدن زمینه لازم: اقدام به یک قیام و به دست گرفتن حکومت - و به تعبیر امروزی، کودتا - در گرو فراهم آمدن شرایط و علل لازم و متعددی است که در صورت مهیا نشدن بعضی از آن‏ها، قیام با شکست مواجه خواهد شد. حضرت به این نکته توجه کامل داشت و در تشویق و پاسخ ابوسفیان مبنی بر اقدام به بیعت و مخالفت عملی با خلیفه وقت، فرمود: «این مانند آب تلخ و لقمه‏ای است که در گلوی خورنده آن گیر می‏کند و مانند کسی است که میوه نارس را می‏چیند و همچنین مثل آن، مثل کسی است که در زمین دیگری کشت می‏کند.» (۲۱)

▪ حفظ وحدت: حضرت حفظ اتحاد اسلامی و خوف از بازگشت دوباره کفر را یکی دیگر از علل سکوت خویش ذکر می‏کنند: «و ایم الله لولا مخافة الفرقة بین المسلمین و ان یعود الکفر و یبور الدین لکنا علی غیر ما کنا لهم علیه.» (۲۲)

▪ گذشت از حق خویش: تصدی مقام حکومت‏برای حضرت هدف اولی و ذاتی نیست، بلکه از منظر حضرت، ارزش حکومت دنیوی از ارزش یک کفش مستعمل هم پایین‏تر است. (۲۳) بنابراین، هدف از حکومت، احیا و بسط دین مقدس اسلام است و چون حضرت با تامل در شرایط و مقتضیات زمانه، مشاهده می‏کند که صلاح اسلام و مسلمانان درسکوت و دامن نزدن به مناقشات است و با این سکوت، کیان قرآن و اسلام به خطر نمی‏افتد - هر چند حق مسلم و اختصاصی آن حضرت به یغما برده می‏شود - از این‏رو، با سخاوت هر چه تمام‏تر، از حق خویش چشم‏پوشی می‏کند. اما نکته در خور تامل در کلام حضرت، اظهار بی‏علاقگی نسبت‏به دنیاست و در ذیل کلامش، هشدار می‏دهد که قیامتی هست و خداوند در این موضوع باید قضاوت کند. (۲۴)

● توجیه عدم پذیرش خلافت

یکی از شبهات مدعیان تفکیک، امتناع حضرت از پذیرفتن درخواست و بیعت مردم مبنی بر واگذاری حکومت‏به ایشان است: اگر هم سکوت ۲۵ ساله حضرت توجیه داشت، استنکاف حضرت از درخواست مردم دلیل بر جدایی دین از حکومت است، وگرنه با وجود اقبال مردم و به اصطلاح، «وجود مشروعیت‏سیاسی‏»، حضرت داعی نداشت دست رد به سینه مردم بزند و سخن معروف خود را بگوید که: «دعونی والتمسوا غیری.»

پیش از پرداختن به توجیهات مختلف، باید به این نکته کلی اشاره کرد که اگر بر فرض، پاسخ شبهه مزبور روشن نشود، نمی‏توان از صرف استنکاف حضرت، بطلان نظریه انتصاب را استنتاج کرد; چرا که آن نظریه مبرهن و مؤید با ادله متقن و استوار از پیامبر و امامان:، به خصوص از خود حضرت علی(ع)، است و ابهام یک قضیه تاریخی نمی‏تواند آن را مخدوش و یا تضعیف کند. وانگهی همین خطبه حضرت و سرباز زدن ایشان از پذیرش حکومت، توجیهات و دلایلی دارد که با نظریه انتصاب سازگار است. در این‏جا، به برخی از دلایل این مساله اشاره می‏شود:

۱) استنکاف از سیره خلفای پیشین: بر اساس علم تفسیر و تاویل در تفسیر یک سخن و گزاره، باید شرایط و فرهنگ زمان صدور سخن را مورد ملاحظه و تامل قرار داد. یکی از مواردی که معنا و مفهوم سخن را روشن می‏کند تبیین انگیزه و مخاطبان آن است که در علم تفسیر از آن به «شان نزول‏» تعبیر می‏شود.

بر اساس نکته فوق نباید در تفسیر خطبه مزبور و اخذ مدعای خود، شتاب‏زده به ظاهر آن استناد و احتجاج کرد، بلکه باید نخست‏شان نزول آن را تبیین نمود.

ابن ابی‏الحدید در شرح خود، گزارش می‏کند که پس از کشته شدن خلیفه سوم (عثمان)، برخی از سران نزد حضرت علی(ع) رسیدند و پیشنهاد بیعت و خلافت را مطرح کردند. آنان بیعت‏خویش را مشروط به عمل به کتاب و سنت پیامبر(ص) و همچنین سنت‏خلفای پیشین کردند. اما حضرت با این شرط آنان مخالفت نمود و آن را نپذیرفت; زیرا معتقد به نادرستی سیره خلفای پیشین بود (۲۵) و پذیرش شرط مزبور به معنای امضای سنت آنان بود. از این‏رو، حضرت به پیشنهاد دهندگان خلافت فرمود: در این صورت، مرا رها کنید و دنبال کسی بروید که با این شرط شما موافق باشد.

بنابراین، حضرت از اصل حکومت امتناع نکرد، بلکه حکومتی را که سیره خلفای پیشین جزو قانون اساسی آن باشد، نپذیرفت.

۲) اتمام حجت: حضرت با این سخن خویش، در حقیقت نمی‏خواست از پذیرفتن حکومت‏سرباز زند، بلکه ی‏خواست‏شرایط حکومت آینده خویش را - که شاخص‏ترین آن‏ها عمل به کتاب و سنت پیامبر(ص) و شیوه خویش، نه خلفای پیشین است - به مردم ابلاغ کند و آنان از روی توجه و بصیرت بیعت کنند تا در روزهای پسین حکومت، فریاد «وای سنت ابوبکر و عمر» سر ندهند و آن را بهانه مخالفت‏با حکومت نوپای حضرت نشمارند; چرا که حضرت در روز اول، حجت را بر آنان تمام و تکلیف حکومت آینده را روشن کرده بود.

این توجیه و تفسیر از ادامه خطبه حضرت روشن می‏شود که متاسفانه مدعیان تفکیک آن را نادیده انگاشته‏اند. حضرت تصریح می‏کنند:

«ای مردم، بدانید اگرمن دعوت شما را بپذیرم، مطابق آنچه خود می‏دانم رفتار خواهم نمود و به سخن هیچ گوینده و به سرزنش توبیخ کننده‏ای، وقعی نخواهم نهاد.» (۲۶)

۳) پیش‏بینی فتنه‏های آینده: حضرت در همین خطبه، به یکی دیگر از ادله عدم پذیرش حکومت اشاره می‏کند و یادآور می‏شود که در آینده نزدیک، حکومت اسلامی وی با حوادث بسیار تیره و تلخ و حیله‏ها و نیرنگ‏های متعددی مواجه خواهد شد. بسیاری از بزرگان و شخصیت‏ها مانند عایشه، طلحه و زبیر و همچنین سایر مردم از درون آن حوادث سربلند و روسفید بیرون نخواهند آمد و حکومت عادلانه وی را تحمل نخواهند کرد (۲۷) و سرانجام، حکومت ایشان در مدت کوتاه خود، به جای بسط اسلام، وقت و نیروی خود را مصروف مخالفان داخلی و هم‏کیشان خود خواهد کرد.

به دیگر سخن، به نظر می‏رسد حضرت زمان بیعت را مناسب برای حکومت‏خویش نمی‏دانست; چرا که شبهات و فتنه‏ها از جهات گوناگون، اذهان مردم را مورد آماج خود قرار می‏داد و مردم قادر به تشخیص سره از ناسره نمی‏شدند.

اما اجرای عدالت - هر چند در دوره کوتاه - و عمل به عهد الهی مبنی بر دفاع از حقوق مظلومان و حضور و بیعت مردم، تکلیف الهی برای حضرت را ایجاد کرده بود و ایشان علی‏رغم عدم تمایل قلبی خود، خواست مردم را پذیرفت.

حضرت در خطبه دیگری دلیل پذیرفتن خلافت را چنین تشریح می‏کند: «لولا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلماء ان لایقاروا علی کظة ظالم و لا سغب مظلوم لالقیت‏حبلها علی غاربها.» (۲۸)

۴) رفع اتهام حرص در حکومت: از تامل در خطبه مزبور، توجیه دیگری نیز استنتاج می‏شود و آن این که حضرت می‏خواست‏خود را از اتهام به طمع و حرص در امر حکومت دنیوی مبرا کند و نشان دهد که اقدامات و شکایت‏هایش در دوره سکوت نه به دلیل تکیه بر مسند حکومت دنیوی، بلکه به دلیل عمل به وصیت پیامبر(ص) بود. این توجیه را ذیل کلام مولی تقویت می‏کند که می‏فرماید: «ارزش دنیای شما نزد من از عطسه بزماده هم کم‏تر است.»

۵) گلایه از مردم: یکی از توجیهاتی که شارحان خطبه مزبور ذکر کرده‏اند، (۲۹) اظهار گلایه و شکایت‏حضرت از مردمی بود که در امر خلافت، آن حضرت را تنها گذاشتند. حضرت می‏خواست اندوه درونی خود را اظهار کند که شما که حق مسلم و انحصاری مرا به مدت ۲۵ سال در دست دیگران نهادید و خودم را خانه‏نشین نمودید، اسلام را از وجود رهبر شایسته محروم کردید و زمینه گسترش بدعت‏ها و آسیب‏های اسلام را فراهم آورید، چرا اکنون که کار از کار گذشته و بهترین یاوران من از دستم رفته‏اند، به سراغم آمده‏اید؟

این نوع اظهار گلایه و شکایت در محاورات عرفی معمول و شایع است و به قول شاعر، «آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا؟»۶. نفی صلاحیت و استهزای مردم: یکی دیگر از وجوهی که شارحان ذکر کرده‏اند حمل کلام حضرت بر «سخریت‏» و «تحکم‏» است; (۳۰) به این معنا که حضرت مردم عصر خویش را مردم فاقد صلاحیت لازم برای برخورداری از نعمت‏بزرگ رهبری مانند خود، می‏دانست. لذا، از روی استهزا می‏فرماید: «سراغ شخصی دیگر بروید. شماها در مقام و صلاحیتی نیستید که از نعمت رهبری مانند من برخوردار باشید.»

این توجیه را ذیل کلام حضرت تایید می‏کند که می‏فرماید: اگر من به جای رهبر و حاکم، برای شما فقط یک مشاور باشم بهتر است: «و انا لکم وزیرا خیر لکم منی امیرا.»

روشن است که در این بیان، حضرت در مقام نفی صلاحیت‏خود برای رهبری جامعه اسلامی نیست، در حالی که در موارد متعدد، به شایستگی انحصاری خود به حکومت تصریح کرده است. (۳۱)

در این سخن، حضرت به کنایه، درد دل‏های ۲۵ ساله خود را بازگو می‏کند و می‏خواهد بگوید این من نیستم که صلاحیت امارت ندارم، بلکه شما هستید که با سکوت ۲۵ ساله خود، ناشایستگیتان را اثبات کرده‏اید.

● امام حسن(ع)

طرفداران تفکیک دین و حکومت، که مصدر مشروعیت‏حکومت پیامبر(ص) و علی(ع) را بیعت و شورا می‏دانستند، به طریق اولی، منکر مشروعیت الهی حکومت‏سایر امامان: هستند. اینان مشروعیت‏حکومت‏شش ماهه امام حسن(ع) را مستند به بیعت و رضایت مردم پس از شهادت علی(ع) می‏نمایند و مصالحه امام را با معاویه و تفویض اصل حکومت‏به او را دلیل بر مدعای خود ذکر می‏کنند.

مهندس بازرگان در این‏باره می‏گوید: «امام حسن مجتبی بنا به انتخاب و بیعت مسلمانان، خلیفه و جانشین پدرش، علی مرتضی‏۷، گردید. حضرت بنا به اصرار و تمایل مردم، ناچار، به صلح با معاویه تن داد. مسلم است که اگر امام حسن(ع) خلافت را ملک شخصی و ماموریت الهی یا نبوی می‏دانست، به خود اجازه نمی‏داد آن را به دیگری صلح کند... از نظر امام حسن، خلافت‏به معنای حکومت و مباشرت امور ملت واز آن مردم بود». (۳۲)

● نقد و نظر

سستی استدلال و استناد مزبور از مطالب پیشین روشن می‏شود. در این‏جا نیز به بعضی نکات اشاره می‏شود:

۱) پاسخ کلی:

ابتدا باید به این نکته کلی اشاره شود که با وجود نصوص و ادله متقن در تایید نظریه مشروعیت الهی حکومت معصومان:، نمی‏توان به صرف برخی از حوادث تاریخی و مواضع معصومان: تمسک کرد و آن را دلیل بر نظریه تفکیک قرار داد; چرا که همان‏گونه که پیش‏تر گفته شد، اگر چه همه مواضعی که امامان: در قبال حکومت‏ها و حاکمان اتخاذ می‏کردند کاملا با نظریه انتصاب مطابقت دارد، اما هر کدام از آن‏ها را نیز می‏توان توجیه نمود. در این‏جا، به بعضی از دلایل واگذاری حکومت از سوی امام حسن(ع) به معاویه اشاره می‏شود:

۲) ضرورت صلح و فلسفه آن:

حوادث تاریخی را باید به صورت جامع و از راه برهان علی و لمی، مورد تحلیل و کنکاش قرار داد. در صلح امام حسن(ع)، نباید به ظاهر آن - یعنی: انتقال حکومت از امام معصوم به معاویه - بسنده کرد، بلکه باید به دنبال علل آن رفت.

با نگاهی به تاریخ، مشاهده می‏کنیم که معاویه دارای لشکری قدرتمند و منسجم و آماده جنگ با امام حسن(ع) بود. اما اردوگاه امام(ع) مرکب از افرادی بود سست عنصر، منافق، خائن و چند دل که هر کدام سازی می‏نواختند.

بر حسب ظاهر، روشن بود که اگر بین این دو اردوگاه جنگی اتفاق بیفتد، پیروزی نهایی - زود یا دیر - برای معاویه خواهد بود و جبهه امام پس از تحمل جنگ و کشته شدن هزاران تن از مسلمانان و شهادت یا اسارت امام(ع)، بدون اخذ نتیجه‏ای به نفع اسلام، پراکنده و نابود خواهد گشت و معاویه خود را امیر فاتح لقب خواهد داد و با وقاحت هر چه تمام‏تر و بدون هیچ ملاحظه‏ای، اقدامات ضد دینی و خصوصا ضد تشیع علوی خود را تشدید خواهد کرد. بنابراین، امام(ع) مصلحت‏خود و دین را در مصالحه و واگذاری حکومت ظاهری به معاویه یافت. اما از این مطلب بر نمی‏آید که ایشان حکومت را آزادانه و بدون اکراه، به معاویه انتقال داد. خوشبختانه علاوه بر تاریخ، انگیزه‏های صلح را می‏توان در سخنان خود امام(ع) - که پس از صلح، مرتب مورد اعتراض قرار می‏گرفت - مشاهده کرد. در این‏جا، به یکی از آن‏ها اشاره می‏شود:

امام(ع) در پاسخ به اعتراض یکی از یارانش فرمود: «والله ما سلمت الامر الیه الا انی لم اجد انصارا ولو وجدت انصارا لقاتلته لیلی و نهاری حتی یحکم الله بینی و بینه.» (۳۳) حضرت در این پاسخ، به ضعف نظامی اردوگاه خود و در پاسخ‏های دیگر، علاوه بر آن، به مصلحت امت، خاموشی فتنه و جلوگیری از کشتار بی‏حاصل اشاره می‏کند که از مجموع آن‏ها برمی‏آید در صورت وجود زمینه لازم، شب و روز با معاویه می‏جنگید و حکومت را به دست نااهل نمی‏سپرد.

۳) شرط برگشت‏حکومت:

با نگاهی به قرارداد صلح، به یک نکته جالب بر می‏خوریم که ادعای تفکیک را تضعیف می‏کند و آن این است که امام حسن(ع) در ماده دوم معاهده خود، شرط کرده است که در صورت مرگ معاویه، دوباره زمام حکومت‏به امام حسن(ع) - در صورت زنده بودن - و یا امام حسین(ع) می‏رسد. (۳۴) روشن است که اگر امام حکومت را از طریق انتصاب، حق خویش و سپس حق امام حسین(ع) نمی‏دانست، نمی‏توانستیم معنایی برای شرط مذکور بیابیم، مگر این که ادعا شود امام حسن(ع) - نعوذبالله - به حکومت دنیوی چندان علاقه‏مند بود که می‏خواست آن را خود تصاحب کند و سپس به صورت سلطنتی و ارثی قرار دهد. حضرت در این شرط، اصلا به رای و بیعت مردم توجهی نکرده است تا ادعای مشروعیت‏شورا و بیعت پیش آید.

۴) تصریح به نظریه انتصاب:

اگر امام(ع) حکومت را حق الهی خویش نمی‏دانست، پس چگونه در مقام ارائه فلسفه سیاسی خود و اسلام، به آن تاکید می‏کرد: «ای مردم، معاویه می‏پندارد که من او را اهل و سزاوار خلافت‏یافتم و در عوض، خود را فاقد صلاحیت رهبری دیدم، در حالی که معاویه دروغ می‏گوید. من سزاوارترین شخص از میان همه مردم به امر حکومت، مطابق قرآن و سنت پیامبر هستم.» (۳۵)

در این روایت، حضرت به وضوح، به نظریه انتصاب تاکید کرده است. آن‏جا که سخن از تعیین مقام خلافت در کتاب خدا و اندیشه پیامبر(ص) به میان آورد.

در روایت دیگر نیز سخن از حق انحصاری خویش به میان می‏آورد و می‏فرماید: «همانا معاویه درباره حق انحصاری من با من منازعه و ستیز کرد.» (۳۶)

حسن قدردان قراملکی

پی‏نوشت‏ها

۱- برای آشنایی با مبانی نظری سکولاریسم، ر. ک. به: نگارنده، «کندکاوی در مبانی نظری سکولاریسم‏»، مجله معرفت، ش.۲۷، و برای دریافت توضیح بیش‏تر درباره علل تاریخی و دینی ر. ک. به: «علل و ریشه‏های سکولاریزم‏»، مجله وارش، ش. ۱، ۲،۳.

۲- نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه ۲

۳- مهدی بازرگان آخرت و خدا هدف بعثت، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا،۱۳۷۷، ص ۶۱ / همو، پادشاهی خدا، تهران، شرکت‏سهامی انتشار،۱۳۷۷، ص ۷۴

۴- مهدی حائری‏یزدی حکمت و حکومت، لندن، ص ۱۴۴

۵- حیدرعلی قلمداران، حکومت در اسلام، تهران، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۸۵ ق.

۶- ابن ابی‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج‏۷، ص‏۳۳ / فخر رازی، الاربعین، فصل ۴، ص‏۷۶ / تفتازانی، شرح المقاصد، ج ۵، ص ۲۶۲ / روزبهان،دلائل الصدق، ج ۲، ص ۲۱ و۳۳

۷- سید مرتضی، الذخیره، ص ۴۷۴ / ابن نوبخت، الیاقوت، ص ۸۲ / حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ج ۲، ص ۲۰۰ / محقق لاهیجی، گوهر مراد، ص ۴۹۰

۸- نهج‏البلاغه، خطبه‏۱۷

۹- حضرت به این قضایای تلخ چنین اشاره کند: «ثم اخذت بید فاطمة وابنی الحسن و الحسین ثم درت علی اهل بدر و اهل السابقة فناشدتهم حقی و دعوتهم الی نصری فما اجابنی منهم الا اربعة قط: سلمان و عمار و المقداد و ابوذر و ذهب من کنت اعتضدبهم علی دین الله من اهل بیتی و بقیت‏بین حقیرتین قریبی العهد بالجاهلیة: عقیل و العباس.» (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج‏۲۹، ص‏۴۱۹) معاویه در نامه‏ای به حضرت، به این خاطرات تلخ و تکان دهنده تاریخ اشاره می‏کند، اما حضرت را متهم به طلب باطل می‏کند. (ر. ک. به: ابن ابی‏الحدید، پیشین، ج ۲، ص‏۴۷ و ج ۱۱، ص ۱۱۴)

۱۰- «توافیکم الدعوة فلاتجیبون و تاتیکم الصرخة فلا تغیثون.» ر. ک. به: محمدباقر مجلسی، پیشین، ج‏۲۹، ص‏۴۱۹.

۱۱- ابن ابی‏الحدید، پیشین، ج ۱، ص‏۳۰۷

۱۲- نهج‏البلاغه، خطبه‏۶

۱۳- همان، خطبه ۱۷۱

۱۴- همان، خطبه‏۳

۱۵- همان، نامه‏۳۶

۱۶- همان، خطبه ۲

۱۷- ابن ابی‏الحدید، پیشین، ج‏۳، ص‏۹۷

۱۸- همان، ج‏۹، ص‏۳۰۷

۱۹- «ولکن الامامیة و الزیدیة حملوا هذه الاقوال علی ظواهرها و ارتکبوا بها مرکبا صعبا و لعمری ان هذه الالفاظ موهمة مغبلة علی الظن ما یقوله القوم.» (همان)

لازم به تذکر است که ابن ابی‏الحدید این نصوص را به سهولت‏به معانی دیگری تاویل می‏کند. اما آن‏جا که ظواهر بعضی کلمات مطابق مکتب وی باشد، با وجود ادله متقن بر خلاف ظاهر، از معنای ظاهری به هیچ‏وجه دست‏برنمی‏دارد. نمونه بارز آن تفسیر «دعونی و التمسوا غیری» است.

۲۰- «در کار خویش اندیشه کردم، دیدم که یاران من منحصر به اهل بیت‏خودم می‏باشد و به کشتن آن‏ها راضی نشدم. چشمی که خاشاک در آن رفته بود، به هم نهادم و با این که استخوان گلویم را گرفته بود، آشامیدم و بر گرفتگی راه نفس و بر چیزهایی بسیار تلخ‏تر از طعم علقم (گیاهی بسیار تلخ) صبر ورزیدم.» (نهج‏البلاغه، خطبه‏۲۶)

۲۱- «هذا ماء آجن و لقمة یغص بها آکلها و مجتنی الثمرة لغیر وقت‏یناعها کالزارع بغیر ارضها و ان اقل یقولوا حرص علی الملک و ان اسکت‏یقولوا جزع من الموت.» (نهج‏البلاغه، خطبه ۵)

۲۲- همان، خطبه‏۱۱۹

۲۳- نهج البلاغه، خطبه‏۳۳

۲۴- «اما الاستبداد علینا بهذا المقام - و نحن الاعلون نسبا و الاشدون برسول الله نوطا - فانها کانت اشرة شحت علیها نفوس قوم و سخت عنها نفوس‏آخرین و الحکم‏لله و المعودالیه یوم‏القیامة.»(نهج البلاغه،خطبه ۱۶۱)

۲۵- مشابه همین پیشنهاد پس از مرگ عمر اتفاق افتاد. عمر خلافت آینده را به عهده شورای شش نفری واگذار کرد. در این شورا، زبیر به نفع علی(ع)، طلحه به نفع عثمان و سعد وقاص به نفع عبدالرحمان بن عوف کنار رفتند و تعیین خلیفه بر عهده علی(ع)، عثمان و عبدالرحمان نهاده شد. عبدالرحمان گفت: من خود نامزد خلافت نیستم و می‏توانم به یکی از شما دو نفر رای دهم. نخست‏سراغ علی(ع) آمد، اما رای خویش را منوط به تبعیت از کتاب خدا، سنت رسول(ص) و سیره شیخین نمود. ولی حضرت فقط اعلام آمادگی خود را به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) نمود و بدین‏سان، عثمان با پذیرفتن شرط عبدالرحمن، خلیفه شد. (ر. ک. به: شرح نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه‏۳.)

۲۶- «و اعلموا انی ان اجبتکم رکبت‏بکم ما اعلم و لم اصغ الی قول القائل و عتب العاتب.» (همان، خطبه ۹۱)

۲۷- «فانا مستقبلون امرا له وجوه و الوان لاتقوم له القلوب و لا تثبت علیه العقول و ان الآفاق قد اغامت و المحجة قد تنکرت.» شهید مطهری در توضیح آن، می‏گوید: «مرا رها کنید، بروید دنبال کس دیگری که ما حوادث بسیار تیره‏ای در پیش داریم. تعبیر عجیبی است: کاری را در پیش داریم که چندین چهره دارد; یعنی: آن را از یک وجه نمی‏شود رسیدگی کرد از وجه‏های مختلف باید رسیدگی کرد. خلاصه راه شناخته شده‏ای که پیغمبر تعیین کرده بود الآن نشناخته شده، فضا ابرآلود گردیده است... این جمله را امام برای اتمام حجت کامل می‏گوید.» (مرتضی مطهری، امامت و رهبری، ص‏۱۴۰ و۱۳۹. و نیز ر.ک.به: ابن ابی‏الحدید، پیشین، ج‏۷، ص ۳۴.)

۲۸- «قسم به خداوند، اگر حضور مردم نبود و یاری نمی‏دادند که حجت تمام شود و نبود عهدی که خداوند از علما گرفته تا راضی نشوند بر سیری ظالم و گرسنه ماندن مظلوم، هر آینه ریسمان و مهار شتر خلافت را بر کوهانش می‏انداختم.» (نهج‏البلاغه، خطبه‏۳)

۲۹-۳۰- ابن ابی‏الحدید، پیشین، ج‏۷، ص ۳۵

۳۱- «آگاه باش، سوگند به خدا که پسر ابوقحافه [ابوبکر] خلافت را مانند پیراهنی پوشیده و حال آن‏که می‏دانست من برای خلافت مانند قطب وسط آسیا هستم، علوم و معارف از سرچشمه فیض من مانند سیل سرازیر می‏شود، هیچ پرواز کننده‏ای به اوج رفعت من نمی‏رسد.» حضرت در ادامه خطبه، از مساوی و هم ردیف انگاشتن حضرت با خلفای پیشین و سایران ازسوی مردم‏در امر خلافت‏به خداوند گلایه می‏کند. (نهج‏البلاغه، خطبه‏۳)

۳۲- مهدی بازرگان، آخرت و خدا، ص ۴۴

۳۳- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۴۴، ص‏۱۴۷ و ج ۴۴، ص ۱۵ و ۲۵، و نیز ر. ک. به: سید عبدالله شبر، جلاءالعیون، ج ۱، ص ۳۴۵ / علامه قندوزی، ینابیع المودة، ص‏۱۹۳ / سید هاشم رسولی محلاتی، زندگانی امام حسن(ع)، ج ۲، بخش هفتم.

۳۴- ر. ک. به: شیخ رضی آل یاسین، صلح الحسن، ص ۲۵۲ -۲۵۳ / ابن کثیر، تاریخ ابن‏کثیر، ج ۸، ص ۴۱

۳۵- «ایها الناس، ان معاویة زعم انی رایته للخلافة اهلا و لم ار نفسی لها اهلا و کذب معاویة، انی اولی الناس بالناس فی کتاب الله و علی لسان نبی الله.» (محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۴۴، ص ۲۲)

۳۶- «ان معاویة نازعنی حقا لی دونه.» (علامه قندوزی، پیشین، ص‏۱۹۳)

۳۷- آخرت و خدا هدف بعثت، ص‏۴۳

۳۸- نگارنده، «آگاهی امام حسین(ع) از شهادت‏»، دایرة المعارف امام حسین(ع)، مرکز تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران قم، (زیر چاپ)

۳۹- ابن عساکر، تاریخ مدینه و دمشق، ج ۱۴، ص ۱۹۸

۴۰- شیخ صدوق، علل الشرایع، ج ۱، ص‏۲۲۷ / محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۴۵، ص ۱۰۲

۴۱- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۱۰، ص ۱۷۵

۴۲- پژوهشگاه باقر العلوم(ع) موسوعة کلمات الامام الحسین، ص ۲۹۱

۴۳- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۱۰۰، ص‏۷۹

۴۴- موسوعة کلمات الامام الحسین، ص ۲۷۸; حضرت در نامه‏ای به اشراف کوفه می‏نویسد: «انی احق بهذا الامر لقرابتی من رسول الله.» (همان، ص‏۳۷۷) و در راه کربلا می‏فرماید: «ایها الناس انا ابن بنت رسول الله و نحن اولی بولایة هذه الامور علیکم من هؤلاء المدعین ما لیس لهم.» (همان، ص‏۳۵۷) و هنگام وداع با قبر جدش(ص) فرمود: «انا سبطک فی الخلف الذی خلفت علی امتک فاشهد علیهم یا نبی الله انهم قد خذلونی و ضیعونی.» (همان، ص‏۲۸۶)

۴۵- ر. ک. به: شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص ۲۴۱ / محمدباقر مجلسی، پیشین، ج‏۴۷، ص ۱۳۲

۴۶- علی مسعودی، مروج الذهب، ج‏۳، ص ۲۵۴

۴۷- آخرت و خدا، ص ۴۲

۴۸- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج‏۴۷، ص ۱۳۲

۴۹-۵۰- جعفر مرتضی حیاة الامام الرضا(ع)، ص‏۴۹

۵۱- محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج ۲، ص ۲۴۲

۵۲-۵۳- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج‏۱۷، ص ۴ /،ج‏۲۶، ص‏۵۴۲۵۹- «ترید بذلک ان یقول الناس ان علی بن موسی الرضا لم یزهد فی الدنیا، بل زهدت الدنیا فیه، الاترون کیف قبل ولایة العهد طمعا فی الخلافة.» (شیخ صدوق، پیشین، ج ۱، ص ۲۷۸)

۵۵- «قد کان هذا الرجل مستترا عنا یدعو الی نفسه فاردنا ان نجعله ولی عهدنا لیکون دعاؤه لنا و لیعترف بالملک و الخلافة لنا.» (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، باب ۴۰، ج ۲، ص‏۲۹۹)

۵۶- «ان کانت هذه الخلافة لک و الله جعلها لک، فلایجوز لک ان تخلع لباسا البسکه الله و تجعله لغیرک و ان کانت الخلافة لیست لک فلا یجوز لک ان تجعل لی ما لیس لک.» (محمدباقر مجلسی، پیشین، ج‏۴۹، ص‏۱۲۹ / عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص‏۱۳۹)

۵۷- «رغبوا عن اختیار الله و اختیار الرسول(ص) و اهل بیته الی اختیارهم، فکیف‏لهم باختیارالامام؟!» (محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج ۱، ص ۱۹۸)

۵۸- شیخ عزیزالله العطاردی، مسند الامام الرضا، ج ۱، ص‏۲۳۳ و ۱۱۱ کنگره جهانی امام رضا، مشهد،۱۴۰۶ ق. / عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص‏۹۹ و ج ۱، ص‏۲۱۶

۵۹- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج‏۴۹، ص‏۱۴۶

---