آزادی نویسنده, آزادی متن

مروری بر زندگی و شعر لطیف هلمت

وقتی نخستین مجموعه شعر «لطیف هلمت» با عنوان «خدا و شهر کوچک ما» در سال ۱۹۷۰ منتشر شد، آن دسته از اهل ادبیات که به قالب‌ها و معیارهای شعری قدیمی و جاافتاده عادت کرده بودند، نه فقط از این دفتر شعر استقبال نکردند بلکه با خشونت آن را پس راندند. در مقابل اما، جوان‌ترها و آنها که گرایش‌هایی روشنفکرانه‌تر در شعر و ادبیات داشتند، به شعرهای هلمت توجه نشان دادند چراکه در این شعرها عصیانی را علیه قالب‌های شعری کهنه‌شده دیدند و آن را به فال نیک گرفتند. شعر هلمت به مثابه دمیدن هوایی تازه به شعر کردی زمانه خود بود و اهمیت نوآوری هلمت در این بود که عصیانش علیه شعر کلاسیک کردی با اشراف کامل او بر سنت‌های ادبی همراه بود و این اشراف، بازمی‌گشت به زمینه‌ای که هلمت در آن رشد کرده بود. لطیف هلمت در سال ۱۹۴۷ میلادی در شهر «کفری» از توابع استان کرکوک کردستان عراق و در خانواده‌ای اهل ادبیات متولد شد. پدرش ادبیات فارسی را خوب می‌دانست و هلمت از همین طریق با شاهکارهای کلاسیک ادبیات فارسی آشنا شد. او علاوه بر ادبیات کلاسیک فارسی مثل آثار سعدی و حافظ و ادبیات عرفانی ایران، با شعر معاصر ایران از جمله اشعار شاملو، فروغ فرخزاد و سهراب سپهری هم به خوبی آشناست و به گفته خودش از بین این شاعران شعر فروغ را بیشتر دوست دارد چنان که درباره علاقه‌اش به شعر فروغ می‌گوید: «با فروغ و زبان فروغ احساس نزدیکی می‌کنم چون زبانی ساده و در عین حال معانی عمیقی دارد. برخی اوقات اشعار فروغ را تا ۹۰درصد به درستی می‌فهمم.» هلمت از همان سال‌های نوجوانی، شروع کرد به خواندن شعر و ادبیات مدرن جهان و همین آشنایی با شعر مدرن جهان و خواندن شعر شاعرانی چون الیوت، مایاکوفسکی، رمبو، بودلر، ادونیس، ریتسوس و شاعرانی از این دست و همچنین آشنایی با ادبیات اگزیستانسیالیستی و رمان نو مثل آثار سارتر و کامو و ناتالی ساروت، هلمت و دوستان نوگرایش را از چارچوب‌های ادبیات کلاسیک بیرون آورد و فکر متحول‌کردن شعر کردی را در آنها برانگیخت. شعر کردی تا آن زمان محدود به قالب‌هایی بود که سرودن در آن قالب‌ها در زمانه نو دیگر جواب نمی‌داد و برای همین هلمت و گروهی از هم‌نسلانش که با هم به کشف ادبیات مدرن رسیده بودند، شیوه‌ای کاملا نو را در شعر کردی بنیان گذاشتند. شیوه‌ای که بر دگرگونی و نوشدن شعر کردی بسیار تاثیر گذاشت و نام هلمت را به‌عنوان یکی از ارکان اصلی نوآوری در شعر، در تاریخ شعر کردی ثبت کرد، گرچه این نوآوری در آغاز مثل هر حرکت نوآورانه‌ای با حمله و واکنش منفی طرفداران قالب‌های سنتی و آنها که به این قالب‌ها عادت کرده بودند مواجه شد. هلمت درباره واکنش‌های تند طرفداران شعر سنتی نسبت به نوآوری‌های او و همفکرانش می‌گوید: «در آغاز مانند شورشگران و هنجارشکنان به میدان آمدیم و می‌خواستیم تغییراتی در شعر کردی ایجاد کنیم و یقینا در آغاز گروه چشمگیری با ما موافق نبودند و افراد معدودی بودیم و حتی زمانی که در جشنواره‌های ادبی شرکت می‌کردیم ما را به زور پلیس از شرکت منع می‌کردند یا از جشنواره اخراج می‌کردند. یک‌بار در جشنواره‌ای در اربیل پلیس، من و فرهاد شاکلی را اخراج کرد و حتی به ما دستور دادند همان روز اربیل را ترک کنیم.»

هلمت و همفکرانش مانیفستی منتشر کردند و در آن از ضرورت آزادی نویسنده و آزادی متن سخن گفتند. هلمت می‌گوید: «بیان‌نامه ما دم از آزادی نویسنده و آزادی متن می‌زند. ما دم از آزادی انسان نمی‌زنیم و عقیده داریم که زمانی که متن آزاد باشد انسان نیز آزاد خواهد بود. تفاوت ما در این است که آنها محافظه‌کار بودند و ما سرکش و طغیانگر.» هلمت، به جز شعر، در عرصه‌های مختلف دیگر نیز قلم زده است. هم برای کودکان قصه و نمایشنامه نوشته و هم کتاب‌هایی در زمینه نقد و نظریه ادبی منتشر کرده که از این میان می‌توان به کتاب‌هایش در زمینه داداییسم و سوررئالیسم اشاره کرد. از او همچنین مقالاتی در زمینه سینمای انیمیشن و سینمای کودکان منتشر شده است. شعرهای لطیف هلمت به زبان‌های مختلف از جمله فارسی، انگلیسی، آلمانی، عربی، فرانسوی و سوئدی ترجمه شده است. «گیسوانت سیه چادر گرمسیر و سردسیر من است» عنوان مجموعه‌ای از شعرهای هلمت است که با ترجمه رضا کریم‌مجاور در ایران منتشر شده. ژورنالیسم، یکی دیگر از حوزه‌هایی است که هلمت در آن فعال بوده است. او عضو سندیکاهای روزنامه‌نگاران جهان و عضو اتحادیه نویسندگان کرد است. هلمت شاعری است که به معنای واقعی در شعر خود زندگی می‌کند. در درون زبان، چنان‌که می‌گوید: «من خانه‌ای نمی‌خواهم/ به شکاف واژه‌ای خرسندم.» این به معنای منفعل‌بودن او و موضع نداشتنش نسبت به آنچه در اطرافش و در جهان رخ می‌دهد، نیست. منتها هلمت مانند هر شاعر اصیل، آن لحظه که شعر می‌گوید، دغدغه‌های خود را از هر نوعی که هست به شکل شعر بدل می‌کند و به زبان شاعرانه. او شاعری است که از فرهنگ‌های مختلف و متنوع تغذیه کرده و تاثیر پذیرفته است و آنها را درونی شعرش کرده است. از ادبیات کلاسیک ایرانی گرفته تا ادبیات سرزمین خودش و ادبیات عرب و همچنین ادبیات اروپا. هلمت چندان به واقع‌گرایی در شعر باور ندارد و خیال را عنصر اساسی در شعر می‌داند.

مانی سپهری