نگاه از دریچه علم و عقل

یکی از مسائلی که در بزنگاه های سیاسی, مثل انتخابات وجود دارد, تفاوت تقاضاها و مطالبات دانشجویان و طبقه تحصیلکرده, با دیگر اقشار جامعه است

یکی از مسائلی که در بزنگاه‌های سیاسی، مثل انتخابات وجود دارد، تفاوت تقاضاها و مطالبات دانشجویان و طبقه تحصیلکرده، با دیگر اقشار جامعه است.

این مساله در کشورهای مختلف جهان از جمله پیشرفته، در حال توسعه و... وجود دارد. در برخی مواقع، اقشار غیردانشگاهی، دانشگاهیان را به این متهم می کنند که تقاضاهایشان، نه تنها نیاز های اصلی جامعه نیست، بلکه جزو نیازهای دسته دوم نیز محسوب نمی شود. این مساله گاه به ظهور ادبیات هجوآمیز و حتی هزل آمیز نسبت به دانشگاهیان، با تعابیر کوچه بازاری ـ که شایسته ذکر مثال در اینجا نیست ـ منجر می شود.

در برخی موارد پیگیری مطالبات دانشجویی نه تنها از سوی متن جامعه حمایت نمی شود که هیچ، این اعتراضات مخل روند جاری و منافع مشاغل مختلف دانسته می شود. همچنین موضعگیری های انتخاباتی طیف دانشگاهی در بسیاری از مقاطع، در کشورهای مختلف ـ اعم از توسعه یافته و در حال توسعه ـ از سوی متن جامعه و اصناف مورد حمایت قرار نمی گیرد. از آنجا که به طور عمده دانشگاهیان اکثریت جامعه را تشکیل نمی دهند، در چنین مقاطعی بین جریان سیاسی حاکم و طیف دانشگاهی شکاف ایجاد می شود. جنبش های دانشگاهی در چنین مقاطعی اهمیت خاصی پیدا می کنند. چرا که با توجه به این که دانشگاهیان عمدتا در هر جامعه ای طیفی هستند که از حیث مطالعات از دیگر اقشار در مرتبه بالاتری قرار دارند ـ حداقل انتظار می رود که چنین باشد ـ فاصله بین توقع و خواست دانشگاه از یکسو و جریان سیاسی حاکم، اعتراض طیف آگاه و اقلیت جامعه به اکثریت محسوب می شود.

اما طیف دانشگاهی در مقابل این انتقاد که نیازهایش با نیاز های متن جامعه و اصناف همخوانی ندارد، چگونه از خود دفاع خواهد کرد؟ یکی از دفاعیات مهم دانشگاه در مقابل این انتقاد این است که دانشگاه رویکرد علمی دارد و علم به دنبال کشف علت هاست. تقریبا عمده نظریه پردازان «ماهیت علم» این تعریف را اجمالا قبول دارند که هدف علم، تبیین پدیده هاست. تبیین پدیده ها به این معناست که علت آنچه می بینیم را کشف و بیان کنیم. مثلا تبیین علمی این پدیده که سیب از درخت می افتد، این است که علت این پدیده را به نحوی که قابل دفاع باشد، بیان کنیم و از آنجا که دانشگاه رویکرد علمی به پدیده ها دارد، در باب سیاست و اقتصاد و فرهنگ نیز به دنبال علت مشکلات و معضلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است.

کشف علت ها، به نحو علمی، باید ریشه ای باشد، به این معنا که یک عالم باید به دنبال علت اصلی پدیده ها باشد و نه علت مقطعی و ظاهری. یعنی به دنبال علتی باشد که همه پدیده های مشابه با این پدیده کنونی را تبیین کند. مثلا اگر می خواهد پدیده «گرانی» را تبیین کند، باید علت اصلی آن را کشف کند، علتی که هر نوع گرانی را بتواند تبیین کند یا حداقل بین انواع گرانی تمایز قابل فهمی قائل شود و علل هر یک را جداگانه تبیین کند.

دانشگاه مدعی چنین رویکردی است. دانشگاه مدعی است اگر در برابر مسائل روز سیاسی، اقتصادی و... مواضع متفاوتی با مواضع متن جامعه اختیار می کند، به دلیل این است که علت معضلات را به نحو ریشه ای تر از متن جامعه دنبال می کند. بنابراین درخصوص موضعگیری های سیاسی و اجتماعی، بعضا به نتایج متفاوتی با اصناف و توده ها می رسد.

اما آیا این دفاع دانشگاهیان موجه است؟ هم آری و هم خیر. آری، چرا که این صحیح است که دانشگاه علی القاعده می باید رویکرد علمی به مسائل را اختیار کند. از سوی دیگر متن و توده های جامعه نیز احتمالا آنقدر فرصت ندارند که به مسائل با نگاهی ژرف و علمی بنگرند. بنابراین دانشگاه به شکل عرفی نقش مرجع علمی جامعه را بازی خواهد کرد.

اما این دفاع از دانشگاهیان، تا حدی هم موجه نیست، چرا که دانشگاه نباید خود را مرجعی محض بپندارد که هیچ نیازی به توضیح دادن درباره مواضع خود به توده ها و اصناف را حس نمی کند. بلکه لازمه رهیافت و رویکرد علمی این است که از آنجا که علت های علمی در پیش چشم همگان عیان و مشهود است و اموری مرموز و عرفانی نیست، پس قابلیت انتقال به دیگران را دارد و دانشگاه باید جامعه را از طریق وسایل ارتباطی متفاوت در جریان تبیین های علمی خود از معضلات روز جامعه قرار دهد. دانشگاه محل تبیین های علمی از پدیده هاست ولی این تبیین ها زمانی کارآمد خواهد بود که در اختیار دیگر اقشار جامعه قرار گیرد بنابراین جامعه به یک اعتدال در زمینه علمی دست می یابد. در این صورت بین دانشگاه و جامعه ارتباط و هماهنگی ای کارآمد ایجاد خواهد شد. دانشگاه تبیین و نگاه علمی تولید می کند و در اختیار جامعه قرار می دهد و جامعه از آن بهره می برد و با اختیار تام سیاست، اقتصاد، فرهنگ و... را سامان می دهد.

بنابراین دانشگاه هیچ چیز را به جامعه تحمیل نخواهد کرد. دانشگاه صرفا برای جامعه نسخه نخواهد پیچید، بلکه دانشگاه به تقویت نگاه علمی در جامعه یاری می رساند. دانشگاه به جامعه کمک خواهد کرد که مسائل و معضلات خود را از چشم انداز علمی ببیند و از این منظر برای حل این معضلات اقدام کند. با این روش جامعه به سمت عقلانیت و پرهیز از هیجانات و خودسری خواهد رفت و دانشگاهیان نیز نیاز نخواهند داشت به جای علم آموزی و فعالیت در آزمایشگاه، داخل خیابان اجتماع کنند. بلکه دانشگاه چراغ علمی راه جامعه را به سمت رشد مردم جامعه خود و نیز مسئولان دولتی ارائه خواهد کرد.

ساعد عالمی