سیاست و معیشت بر ستون عدالت

در وضعیت کنونی, تنها طبقات فرودستی از لحاظ اقتصادی که تجربه انسجام تشکیلاتی را دارند, کارگران هستند که حاکمیت گفتمان عدالت را باید فرصتی برای ابراز وجود این قشر دانست

از ویژگی های برجسته دولت نهم اصرار بر گفتمان عدالت است. پس از انقلاب اسلامی که خود برآمده از آموزه‏های عدالت‌گرایانه اسلامی بود و بعد از دوره جنگ تحمیلی‏که دولت به واسطه مقتضیات زمانی، همچنین انگاره‏های حاکم بر آرمان انقلابگیری، طریق عدالت در حوزه اقتصادی و سیاست و اجتماع پیمود، ظهور دولت نهم اولین تجربه‌یی است که پس از گذر از دوران حاکمیت گفتمان اقتصاد آزاد و به تعبیری سرمایه‌داری در طی ۱۶ سال، جامعه ایران تجربه می‏کند. حاکم شدن گفتمان عدالت، البته بارقه‌یی است امیدوارکننده برای طبقات فرودست جامعه، همان‌هایی که سیاست‏های گذشته را برنتابیدند و در قالب لشگر فقرا به یکی از کاندیدهای ریاست جهموری اقبال نشان دادند که سخن از عدالت، توزیع عادلانه ثروت، همسان‌سازی در سطح زندگی و... می‏گفت. عدالت به تعبیری مقدس‏ترین واژگانی است که در ادبیات سیاسی کاربرد دارد. آرمانشهری است که همه ابنای بشری در قالب هر مکتب و مرامی به جد پی آن بوده‏اند و در طریقش عمل کرده‏اند شاید که متجلی شود. انقلاب اسلامی ایرانی در ذات خود اگر چه نفی باورها و ارزش‏های گذشته و طاغوت را حامل بود، ولی مدینه فاضله‌یی را در حرکت وجودی خود ترسیم کرد که عدالت شاه‌بیت آن بود و به طریق اولی، ایدئولوگ و بنیان‌گذار انقلاب، همچنین جانشین ایشان نیز عدالت را سرمشق حکومت‌داری فرض کرده و بر آن اصرار کرده و می‏کنند. به همین دلیل سخن از عدالت در انقلاب اسلامی و در مسیر حرکتی آن، گفتاری نامانوس نبوده و نیست، چه اینکه انقلاب هم بر شانه‏های طبقات مستضعف شکل گرفت و هماناها حاملان راهبری آن طی چند سال گذشته بوده‏اند.

ظهور دولت نهم اما از این حیث بسیار اهمیت دارد. در حقیقت پیروزی احمدی‌نژاد هم علت حاکمیت گفتمان عدالت‏طلبی در ایران بود و هم معمول شرایط عدالت‌خواهی و لذا سرمایه اجتماعی دولت عمدتاً اقشار آسیب‏پذیر و به‌عبارتی طبقات فرودست تعریف می‏شوند. برهمین اساس ورود گفتمان عدالت به فضای سیاسی-اجرایی کشور فرصتی است که باید قدر آنرا شناخت.

اول اینکه، عدالت در مصداق، مدینه فاضله‌یی را متصور می‏شود که آرمان انقلاب بود و دوم اینکه، عدالت در معنای اقتصادی (که مورد تاکید دولتمردان نهم است) به انسجام و پیوستگی اقشار جامعه هدف (گروه‏های اجتماعی متوسط به پائین) درخواسته‌هایشان منتهی می‏شود و سوم اینکه، دو گزاره پیشین به تشکلات حامل اقشار مذکور، فرصت بازسازی فکری و تشکیلاتی را می‏دهد. لذا اگر در دوره ریاست‌جمهوری سید محمد خاتمی غلبه گفتمان روشنفکری، تحریک و تهییج گروه‏های ذینفع مانند دانشجویان، روزنامه‌نگاران و روشنفکران را موجب شد و از حیث طبقاتی به نقش‏آفرینی طبقه متوسط شهری انجامید اما در شرایط کنونی، انسجام و نقش‌آفرینی اقشار مستضعف، کم‌درآمد و فقیر شهری و روستایی در فضای سیاسی اجتماعی ایران بسیار متصور است و در این راه کارگران ظرفیت‏های مطلوبی برای چنین راهبردی خواهند داشت. از سوی دیگر تفاوت بنیادین در حرکت اجتماعی طبقات وجود دارد. هر طبقه بنا به سطح آگاهی‏های اجتماعی، عمر، همبستگی در تشکیلات، نوع هدف و بنیان همگرایی می‏تواند در حرکت اجتماعی خود روش خاصی را انتخاب کند. به‏طور مثال طبقات متوسط شهری به واسطه اینکه در بستر مدرنیسم ظهور و رشد می‏یابند، از سطح آگاهی اجتماعی مطلوبی نیز برخوردار بوده و رفاه در زندگی دنیوی را ازجمله اهداف خود می‏دانند. این طبقات به دلیل اینکه در جوامع در حال توسعه به شدت در حال گسترش هستند از گسیختگی کمتری برخوردار بوده و در انتخاب گرایش و رویکرد سیاسی-اجتماعی، بسیار به هم نزدیکند و از یک جنس رفتار سیاسی تبعیت می‏کنند. لذا در بررسی جوامع در حال توسعه، مشاهد می‏شود که رفتار سیاسی طبقه متوسط مبتنی بر اصلاح، مشارکت و قانونمندی است و کمتر از خشونت در پیشبرد اهداف استفاده می‏کنند. به همین دلیل، دولت‏ها در اقناع و ارضای افکار چنین طبقاتی به شدت کوشا هستند.

در ایران این طبقه به خصوص در دوره سازندگی (دولت هاشمی رفسنجانی) ظهور و بروز جدی یافت و عمده‏ترین طبقه نقش‌آفرین در تحولات منتهی به خرداد ۷۶ بود.

پس از روی کار آمدن دولت اصلاحات نیز، عاملان مبانی‏اصلاح‏طلبی (رفرم از درون) عمدتاً نمایندگان این طبقه اعم از روشنفکران، تکنوکرات‏ها، دانشجویان و روزنامه‏نگاران بودند که فارغ از نوع عملکردشان در ۸ سال دولت خاتمی، هیچگاه به خشونت متوسل نشدند و رفتار سیاسی آرامی از خود بروز دادند. همین طبقه در انتخابات تیرماه سال ۸۴، رفتار سیاسی متفاوتی از خود بروز داده و به دلیل تنوع و کثرت کاندیداهای این طبقه، نتوانست به انسجام طبقاتی و رفتار مشارکت‌جویانه فعال برسد و در نهایت نقش‌آفرینی جدی در انتخاب دولت آینده (دولت‏نهم) نداشت، اما همچنانکه تاکید شد، اولین بار پس از انقلاب اسلامی، طبقات فرودست شهری و روستایی فرصت یافتند تا گفتمان خود را بر حوزه سیاست ایران غالب کنند. این امر اگر چه با یک هماهنگی قبلی صورت نگرفت، ولی طرح شعار عدالت و نفی تضادهای طبقاتی از سوی یکی از کاندیداها، موجب شد تا انسجام اجتماعی در طبقات فرودست ظهور یابد و این آغاز یک جریان جدید در جامعه ایران بود.

طبقات فرودست اجتماعی از نظر جامعه‏شناسی، ویژگی‏های خاصی دارند. از جمله همه افراد این طبقه معاش روزمره را بعنوان یک دغدغه در زندگی روزانه تجربه می‏کنند، گرایشات عدالت‏طلبی داشته و از تضادهای موجود در جامعه به شدت ناخرسندند. این افراد وضع موجود را برنمی‏تابند، چون معتقدند هر تحولی وضع را بدتر از شرایط موجود نمی‏کند. به شدت بسیج‌پذیرند و در صورت ظهور یک مکتب یا متولی بسیج‌گر، به سرعت به او اقتدا می‏کنند، از تحولات سیاسی و اجتماعی درک عمیقی ندارند و بهبود وضعیت معیشتی را مهمترین تحول زندگی می‏دانند. از نظر سیاسی (به‏خصوص در جامعه ایران به دلیل آموزه‏های مذهبی شیعه) طرفدار مظلوم هستند. انگاره‏های مذهبی بسیار قوی داشته و از این حیث با طبقات دیگر اجتماعی تفاوت دارند، صراحت در ابراز خواسته‏ها و بیان مطالبات نیز از جمله ویژگی‏های این طبقه اجتماعی است.

در ایران طبقات فرودست در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ایران به صورت جمع همبسته، نقش‌آفرینی موثری در روند پیروزی داشتند و لذا مشاهده می‏شود که پس از انقلاب نیز بار اصلی جنگ و دیگر مضایقه‏های ناشی از انقلاب عمدتاً برعهده این طبقه بود که بعدها به خصوص در دوره سازندگی و به دلیل رویکرد انتخابی توسط دولت‏های پس از انقلاب، بخشی از افراد این طبقه به طبقات اجتماعی بالاتر سوق داده شدند. این تحرک طبقات که اندیشمندان آن را ملازم توسعه فرض می‏کنند در جامعه ایران به شدت قابلیت مشاهده دارد. حتی بخشی از افراد طبقات فرودست که در پیروزی انقلاب نقش موثر داشتند و بعدها به جمع نخبگان حاکم پیوستند نیز به مرور زمان در گستره این تحرک طبقاتی قرار گرفته و طبقه متوسط شهری را برای خود انتخاب کردند. به هرصورت این طبقات، آستانه تحمل پایینی از حیث فرآیند داده-ستاده و تصمیم‌سازی دارند و چنانچه پس از مطالبه خواسته‌هایشان با پاسخ مناسبی از سوی قدرت سیاسی موجه نشوند، واکنش نشان می‏دهند.

اما در وضعیت کنونی، تنها طبقات فرودستی (از لحاظ اقتصادی) که تجربه انسجام تشکیلاتی را دارند، کارگران هستند که حاکمیت گفتمان عدالت را باید فرصتی برای ابراز وجود این قشر دانست.

سعید دانش