امام باقر علیه السلام

دوران امامت امام محمد باقر ع از سال ۹۵ هجری كه سال درگذشت امام زین العابدین ع است آغاز شده و تا سال ۱۱۴ هجری یعنی مدت ۱۹ سال و چند ماه ادامه داشته است

نام مبارك امام پنجم محمد بود. لقب آن حضرت باقر یا باقرالعلوم است، بدین جهت كه: دریای دانش را شكافت و اسرار علوم را آشكارا ساخت. القاب دیگری مانند شاكر و صابر و هادی نیز برای آن حضرت ذكر كرده اند كه هر یك بازگوینده صفتی از صفات آن بزرگوار بوده است.

كنیه امام «ابوجعفر» بود. مادرش فاطمه دختر امام حسن مجتبی (ع) است. بنابراین نسبت آن حضرت از طرف مادر به سبط اكبر حضرت امام حسن (ع) و از سوی پدر به امام حسین (ع) می رسید. پدرش حضرت سیدالساجدین، امام زین العابدین، علی بن الحسین (ع) است.

تولد حضرت باقر (ع) در روز جمعه سوم ماه صفر سال ۵۷ هجری در مدینه اتفاق افتاد. در واقعه جانگداز كربلا همراه پدر و در كنار جدش حضرت سیدالشهداء كودكی بود كه به چهارمین بهار زندگیش نزدیك می شد.

دوران امامت امام محمد باقر (ع) از سال ۹۵ هجری كه سال درگذشت امام زین العابدین (ع) است آغاز شده و تا سال ۱۱۴ هجری یعنی مدت ۱۹ سال و چند ماه ادامه داشته است. در دوره امامت امام محمد باقر (ع) و فرزندش امام جعفر صادق (ع) مسائلی مانند انقراض امویان و بر سر كار آمدن عباسیان و پیدا شدن مشاجرات سیاسی و ظهور سرداران و مدعیانی مانند ابوسلمه خلاّل و ابومسلم خراسانی و دیگران مطرح است، ترجمه كتابهای فلسفی و مجادلات كلامی در این دوره پیش می آید، عدّه ای از مشایخ صوفیه و زاهدان و قلندران وابسته به دستگاه خلافت پیدا می شوند. قاضی ها و متكلّمانی به دلخواه مقامات رسمی و صاحب قدرتان پدید می آیند و فقه و قضاء و عقاید و كلام و اخلاق را - برطبق مصالح مراكز قدرت خلافت شرح و تفسیر می نمایند، و تعلیمات قرآنی - بویژه مسأله امامت و ولایت را، كه پس از واقعه عاشورا و حماسه كربلا، افكار بسیاری از حق طلبان را به حقانیّت آل علی (ع) متوجه كرده بود، و پرده از چهره زشت ستمكاران اموی و دین به دنیا فروشان بر گرفته بود، به انحراف می كشاندند و احادیث نبوی را در بوته فراموشی قرار می دادند. برخی نیز احادیثی بنفع دستگاه حاكم جعل كرده و یا مشغول جعل بودند و یا آنها را به سود ستمكاران غاصب خلافت دگرگون می نمودند. اینها عواملی بود بسیار خطرناك كه باید حافظان و نگهبانان دین در برابر آنها بایستند. بدین جهت امام محمد باقر (ع) و پس از وی امام جعفر صادق (ع) از موقعیّت مساعد روزگار سیاسی، برای نشر تعلیمات اصیل اسلامی و معارف حقّه بهره جستند، و دانشگاه تشیّع و علوم اسلامی را پایه ریزی نمودند. زیرا این امامان بزرگوار و بعد شاگردانشان وارثان و نگهبانان حقیقی تعلیمات پیامبر (ص) و ناموس و قانون عدالت بودند، و می بایست به تربیت شاگردانی عالم و عامل و یارانی شایسته و فداكار دست یازند، و فقه آل محمد (ص) را جمع و تدوین و تدریس كنند.

بهمین جهت محضر امام باقر (ع) مركز علماء و دانشمندان و راویان حدیث و خطیبان و شاعران بنام بود. در مكتب تربیتی امام باقر (ع) علم و فضیلت به مردم آموخته می شد. ابوجعفر امام محمد باقر (ع) متولّی صدقات حضرت رسول (ص) و امیرالمؤمنین (ع) و پدر و جدّ خود بود و این صدقات را بر بنی هاشم و مساكین و نیازمندان تقسیم می كرد، و اداره آنها را از جهت مالی بعهده داشت. امام باقر (ع) دارای خصال ستوده و مؤدّب به آداب اسلامی بود. سیرت و صورتش ستوده بود. پیوسته لباس تمیز و نو می پوشید. در كمال وقار و شكوه حركت می فرمود. از آن حضرت می پرسیدند: جدّت لباس كهنه و كم ارزش می پوشید، تو چرا لباس فاخر بر تن می كنی؟ پاسخ می داد: مقتضای تقوای جدم و فرمانداری آن روز، كه محرومان و فقرا و تهیدستان زیاد بودند، چنان بود. من اگر آن لباس بپوشم در این انقلاب افكار، نمی توان تعظیم شعائر دین كنم.

امام پنجم (ع) بسیار گشاده رو و با مؤمنان و دوستان خوش برخورد بود. با همه اصحاب مصافحه می كرد و دیگران را نیز بدین كار تشویق می فرمود. در ضمن سخنانش می فرمود: مصافحه كردن كدورتهای درونی را از بین می برد و گناهان دو طرف - همچون برگ درختان در فصل خزان ـ می ریزد. امام باقر (ع) در صدقات و بخشش و آداب اسلامی مانند دستگیری از نیازمندان و تشییع جنازه مؤمنین و عیادت از بیماران و رعایت ادب و آداب و سنن دینی، كمال مواظبت را داشت. می خواست سنّت های جدش رسول الله (ص) را عملاً در بین مردم زنده كند و مكارم اخلاقی را به مردم تعلیم نماید.

در روزهای گرم برای رسیدگی به مزارع و نخلستانها بیرون می رفت، و با كارگران و كشاورزان بیل می زد و زمین را برای كشت آماده می ساخت. آنچه از محصول كشاورزی ـ كه با عرق جبین و كدّ یمین ـ بدست می آورد در راه خدا انفاق می فرمود.

بامداد كه برای ادای نماز به مسجد جدش رسول الله (ص) می رفت، پس از گزاردن فریضه، مردم گرداگردش جمع می شدند و از انوار دانش و فضیلت او بهره مند می گشتند.

مدت بیست سال معاویه در شام و كارگزارانش در مرزهای دیگر اسلامی در واژگون جلوه دادن حقایق اسلامی ـ با زور و زو و تزویر واجیر كردن عالمان خود فروخته ـ كوشش بسیار كردند. ناچار حضرت سجاد (ع) و فرزند ارجمندش امام محمد باقر (ع) پس از واقعه جانگداز كربلا و ستمهای بی سابقه آل ابوسفیان، كه مردم به حقانیت اهل بیت عصمت (ع) توجه كردند، در اصلاح عقاید مردم بویژه در مسأله امامت و رهبری، كه تنها شایسته امام معصوم است، سعی بلیغ كردند و معارف حقّه اسامی را ـ در جهات مختلف ـ به مردم تعلیم دادند ; تا كار نشر فقه و احكام اسلام به جایی رسید كه فرزند گرامی آن امام، حضرت امام جعفر صادق (ع) دانشگاهی با چهار هزار شاگرد پایه گذاری نمود، و احادیث و تعلیمات اسلامی را در اكناف و اطراف جهان آن روز اسلام انتشار داد. امام سجاد (ع) با زبان دعا و مناجات و یادآوری از مظالم اموی و امر به معروف و نهی از منكر و امام باقر (ع) با تشكیل حلقه های درس، زمینه این امر مهم را فراهم نمود و مسائل لازم دینی را برای مردم روشن فرمود.

رسول اكرم اسلام (ص) در پرتو چشم واقع بین و با روشن بینی وحی الهی وظایفی را كه فرزندان و اهل بیت گرامی اش در آینده انجام خواهند داد و نقشی را كه در شناخت و شناساندن معارف حقه به عهده خواهند داشت، ضمن احادیثی كه از آن حضرت روایت شده، تعیین فرموده است.

چنان كه در این حدیث آمده است:

روزی جابر بن عبدالله انصاری كه در آخر عمر دو چشم جهان بینش تاریك شده بود به محضر حضرت سجاد (ع) شرفیاب شد. صدای كودكی را شنید، پرسید كیستی؟ گفت من محمد بن علی بن الحسینم، جابر گفت: بیا. سپس دست او را گرفت و بوسید و عرض كرد:

روزی خدمت جدت رسول خدا (ص) بودم. فرمود: شاید زنده بمانی و محمد بن علی بن الحسین كه یكی از اولاد من است ملاقات كنی. سلام مرا به او برسان و بگو: خدا به تو نور حكمت دهد. علم و دین را نشر بده. امام پنجم هم به امر جدّش قیام كرد و در تمام مدت عمر به نشر علم و معارف دینی و تعلیم حقایق قرآنی و احادیث نبوی (ص) پرداخت.

این جابر بن عبدالله انصاری همان كسی است كه در نخستین سال بعد از شهادت امام حسین (ع) به همراهی عطیّه كه مانند جابر از بزرگان و عالمان با تقوا و از مفسّران بود، در اربعین حسینی به كربلا آمد و غسل كرد، و در حال كه عطیّه دستش را گرفته بود در كنار قبر مطهّر حضرت سیدالشهداء آمد و زیارت آن سرور شهیدان را انجام داد. باری، امام باقر علیه السلام منبع انوار حكمت و معدن احكام الهی بود. نام نامی آن حضرت با دهها و صدها حدیث و روایت و كلمات قصار و اندرزهایی همراه است، كه بویژه در ۱۹ سال امامت برای ارشاد مستعدّان و دانش اندوزان و شاگردان شایسته خود بیان فرموده است. بنا به روایاتی كه نقل شده است، در هیچ مكتب و محضری دانشمندان خاضع تر و خاشع تر از محضر محمد بن علی (ع) نبوده اند.

در زمان امیرالمؤمنین علی (ع) گوئیا، مقام علم و ارزش دانش هنوز ـ چنان كه باید ـ بر مردم روشن نبود، گویا مسلمانان هنوز قدم از تنگنای حیات مادّی بیرون ننهاده و از زلال دانش علوی جامی ننوشیده بودند، و در كنار دریای بیكران وجود علی (ع) تشنه لب بودند و جز عده ای معدود قدر چونان گوهری را نمی دانستند. بی جهت نبود كه مولای متقیان بارها می فرمود: «سلونی قبل ان تنقدونی» پیش از آنكه مرا از دست بدهید از من بپرسید.

و بارها می گفت: من به راههای آسمان از راههای زمین آشناترم. ولی كو آن گوهرشناسی كه قدر گوهر وجود علی را بداند؟ اما بتدریج، بویژه در زمان امام محمد باقر (ع) مردم كم كم لذت علوم اهل بیت و معارف اسلامی را درك می كردند، و مانند تشنه لبی كه سالها از لذات آب گوارا محروم مانده و یا قدر آنرا ندانسته باشد، زلال گوارای دانش امام باقر (ع) را دریافتند و تسلیم مقام علمی امام (ع) شدند، و به قول یكی از مورخان: «مسلمانان در این هنگام از میدان جنگ و لشكركشی متوجه فتح دروازه های علم و فرهنگ شدند.» امام باقر (ع) نیز چون زاویه قیام بالسیف (قیام مسلحانه) در آن زمان ـ به علت خفقان فراوان و كمبود حماسه آفرینان ـ فراهم نبود، از این رو، نشر معارف اسلام و فعالیت علمی را و هم مبارزه عقیدتی و معنوی با سازمان حكومت اموی را از این طریق مناسب تر می دید، و چون حقوق اسلام هنوز یك دوره كامل و مفصل تدریس نشده بود، به فعالیت های ثمر بخش علمی در این زمینه پرداخت. اما بدین خاطر كه نفس شخصیت امام و سیر تعلیمات او ـ در ابعاد و مرزهای مختلف ـ بر ضرر حكومت بود، مورد اذیت و ایذاء دستگاه قرار می گرفت. در عین حال امام هیچگاه از اهمیت تكلیفی شورش (علیه دستگاه) غافل نبود، و از راه دیگری نیز آن را دامن می زد: و آن راه، تجلیل و تأیید برادرش زید بن علی بن الحسین بود.

---