زندگی نامه سیاسی سید حسن تقی زاده

بررسی و شناخت تاریخ معاصر ایران، بدون شناخت انقلاب مشروطه، علل و عوامل، ریشه‌های انحراف، علل پیدایش استبداد رضاخان از دل این انقلاب و موضوعاتی از این دست میسر نخواهد بود. در این بررسی، رجال و شخصیت‌های مؤثر تاریخ معاصر سهم به سزایی دارند. در بررسی رجال عصر مشروطه، سید حسن تقی‌زاده از چهره‌های مؤثر به شمار می‌رود. وی كه در بین چهره‌های روشنفكر غربگرا، از شهرت خاصی برخوردار است، نه تنها شعار «از ناخن پا تا موی سر باید غربی شد» را سرداد، بلكه به تعبیر خود «اولین بمب تقلید از غرب را در ایران منفجر كرد» و در نهایت به این آموزه‌ها نیز عمل نمود.

سید حسن تقی‌زاده از چهره‌های صاحب نام وذی نفوذ در دستگاه وابسته ماسونی بود و تا مرتبه «استاد اعظم»ی ترقی كرد واز همین راه عده‌‌ای از اهل قلم و فرهنگ این مرز و بوم را به تشكیلات فراماسونری رهنمون ساخت؛ هر چند برای فرار از بیان واقعیات تاریخی و كتمان وابستگی‌اش به لژهای ماسونی، تجاهل كرده و آن را افسانه‌ای بیش نمی‌خواند!

تقی زاده از جمله عاملان انحراف نهضت مشروطه به سمت امیال سیاسی انگلستان و از عوامل توفیق نقشه‌های سیاسی آن كشور در ایران طی یك دوره ۵۰ ساله پس از مشروطیت به شمار می‌رود.

او در شهریور ۱۲۵۶ در تبریز متولد شد. در دارالفنون تهران تحصیل كرد و از جوانی رشته‌‌های مختلف تحصیلی را در كنار زبانهای عربی و انگلیسی فرا گرفت.

از ابتدای جوانی به الگوهای غربی گرایش یافت. او خود گفته است كه «از ۱۶ سالگی درصدد رهایی از تقلید و اطاعت كوركورانه تعبدی بوده است.»۱ چند سال بعد بر اثر آشنایی با آثار نویسندگان تجدد خواه به علوم جدید غربی و اندیشه‌های اروپایی و تفكر تجددطلبانه تمایل یافت. او در ۲۴ سالگی مدرسه‌ای به نام «تربیت» را با هدف ترویج اندیشه‌های غربی در تبریز تأسیس كرد، اما مخالفت روحانیون و مردم مذهبی مانع كار مدرسه شد. تقی زاده سپس به كمك بعضی دوستان و همفكران خود كتابخانه‌ای تأسیس كرد و در آن علاوه بر كتابهای دینی، كتاب‌های فرنگی نیز به معرض فروش گذاشت.

كتابخانه وی به سرعت به مركزی برای رفت و آمد «متجددان» و همچنین آزادیخواهان آذربایجان تبدیل شد. این كتابخانه در حوادث مشروطه مورد حمله مردم قرار گرفت و به آتش كشیده شد.

تقی‌زاده سپس دو هفته نامه «گنجینه فنون» را به كمك همفكران خود منتشر كرد. اما این نشریه نیز پس از یك سال و نیم انتشار به دلیل شیوع وبا در ایران و عزیمت نامبرده به خارج از كشور تعطیل شد.

تقی‌زاده به تركیه عثمانی، لبنان، سوریه، مصر و منطقه قفقاز رفت و با نویسندگان و محافل فرهنگی این كشورها و همچنین با نویسندگان نشریات فارسی زبان به گفتگو و تبادل نظر پرداخت. او در كشاكش جنبش مشروطه به تبریز بازگشت و درصف آزادیخواهان تبریز قرار گرفت. پس از پیروزی جنبش مشروطه و افتتاح اولین مجلس شورای ملی به نمایندگی از سوی تجار تبریز انتخاب شد و در فرصت كوتاهی توانست رهبری جناح اقلیت روشنفكر و تجدد خواه مجلس را بر عهده بگیرد. ۲ او از پیمان منعقده میان روسیه و انگلستان برای تقسیم ایران در ۱۲۸۶ (موسوم به قرارداد ۱۹۰۷) دفاع كرد. ۳ در تدوین متمم قانون اساسی ایران نیز نقش داشت و با مداخله روحانیون در مجلس برای نظارت و انطباق قوانین با موازین شرعی مخالفت كرد و از همین زمان نام او به عنوان یك سیاستمدار مخالف اعتقادات مذهبی بر سرزبانها افتاد. ۴ این رویكرد وی به سرعت مورد توجه سفارتخانه‌های خارجی ذینفع در تحولات ایران قرار گرفت. او پس از به توپ بستن مجلس توسط نظامیان روس از بیم جان خود به سفارت انگلستان پناهنده شدـ تیر ۱۲۸۷ ـ و از آنجا با وساطت این سفارتخانه توانست از طریق بندر انزلی به باكو و تفلیس برود. او در این سفر به فرانسه و انگلستان نیز رفت و در لندن از حمایت ادوارد براون ـ مستشرق و جاسوس انگلیسی ـ برخوردار شد. ۵ براون و تقی‌زاده و جمعی از نمایندگان مجلس انگلستان با تشكیل «كمیته ایران» تلاش كردند تا سیاستهای بریتانیا در قبال جنبش مشروطه را هدفمند سازند. تقی‌زاده با عضویت در تشكیلات فراماسونری و با توجه به نفوذ گسترده آن در میان «منورالفكر»های ایرانی در خارج و داخل كشور و خصوصاً در میان طیفی از مشروطه‌خواهان، توانست به داخل جنبش مشروطه راه یافته و نقش خود را ایفا كند. ۶ او در ۱۲۸۷ش. با رتبه درجه یك به عضویت «لژ بیداری ایرانیان» درآمد. این لژ در اواسط سال ۱۲۸۵ توسط ۱۰ نفر از فراماسونرهای ایرانی و فرانسوی در تهران شكل گرفت و در ۱۵ آبان ۱۲۸۶ از سوی شرق اعظم به رسمیت شناخته شدو سند شناسایی رسمی آن در ۳۰ آبان همان سال به تهران ارسال شد. ۷ براساس اسناد موجود در ۲۷ اردیبهشت ۱۲۸۷، سید حسن تقی‌زاده به عضویت «لژ بیداری ایران» درآمد. ۸ وی در سال‌های بعد به سمت استادی اعظم لژ نیز نایل آمد. ۹ تقی‌زاده در اواسط ۱۲۸۷ ش. در پی تشدید قیام مردم بر ضد محمد علی شاه مخفیانه به تبریز بازگشت. در آن زمان مشروطه خواهان تبریز حول شخصیت‌هایی چون ستارخان و باقرخان گردآمده بودند و تقی زاده تنها مورد توجه اقلیتی از روشنفكران جنبش مشروطه قرار گرفت.

پس از فتح تهران و خلع محمد علی شاه در ۱۲۸۸ ش. تقی‌زاده از سوی چهره‌هایی چون عضدالملك (نایب‌‌السلطنه)، محمد ولی خان تنكابنی، سردار اسعد بختیاری به تهران دعوت شد تا دركمیته‌ای كه هدفش اداره موقت كشور و فرونشاندن خشم و تندروی مشروطه خواهان بود فعالیت كند. در همین سال تقی‌زاده در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی از مردم تبریز به مجلس راه یافت. در این دوره اختلاف میان دو جناج موسوم به اعتدالیون و انقلابیون، نمایندگان را به صف‌بندیهای خصومت آمیز سوق داد. بحث‌های مربوط به اصلاحات ارضی، اعطای املاك زراعی به كشاورزان و همچنین دخالت یا عدم دخالت دین در سیاست، نمایندگان مجلس را رو در روی یكدیگر قرار داد. دستگیری و اعدام آیت‌الله شیخ فضل الله نوری پرچمدار مشروعیت در نهضت مشروطه ـ مرداد ۱۲۸۸ـ و همچنین ترور آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی مقتدرترین رهبر جنبش مشروطه و رهبر جناح مخالف تقی‌زاده ـ تیر ۱۲۸۹ ـ نتیجه این رویارویی بود. در جلد دوم كتاب ظهور و سقوط سلطنت پهلوی آمده كه شیخ فضل‌ الله نوری به دستور كمیته‌ای به شهادت رسید كه حسینقلی خان نواب، سید حسن تقی‌زاده، حسن وثوق‌الدوله، ابراهیم حكیم‌‌الملك، محمد ولی خان تنكابنی، سردار اسعد بختیاری و چند نفر دیگر عضو آن بودند. ۱۰

پس از این حوادث، تقی‌زاده به دشمنی با روحانیت متهم شد و مرحوم آخوند خراسانی و عده‌ای از علمای نجف به «فساد مسلك سیاسی تقی زاده و عدم شایستگی او در مجلس و لزوم خروج او از ایران»۱۱ فتوا دادند.

در پی این تحولات تقی‌زاده رهسپار تبریز شد تا بحران فرو نشیند اما خشم افكار عمومی نسبت به وی سبب خروج او از كشور و عزیمتش به استانبول شد. تقی‌زاده طی یك سال و نیم اقامت در این شهر با محافل تجددخواه و روشنفكر، معاشر بود. او با مورگان شوستر مستشار امریكایی كه برای ورود به ایران و تصدی امور مالی كشور آماده سفر به تهران می‌شد، ۱۲ ملاقات كرد. سفری هم به پاریس و لندن داشت و طی ۶ ماه اقامت خود در انگلستان با ادوارد براون و چهره‌های دخیل در مسایل ایران دیدار و گفتگو كرد.

به هنگام اولتیماتوم روسیه به دولت ایران برای اخراج مورگان شوستر ـ آذر ۱۲۹۰ ـ كه موجی از خشم و نفرت مردم و علما را به همراه آورد، تقی‌زاده از اروپا طی نامه‌ای ضمن حمایت از روسیه از دولت و مجلس خواست اولتیماتوم را پذیرفته و از روسیه عذرخواهی كنند. ۱۳وی در همین سفر بود كه در جریان انتخابات دوره سوم مجلس شورای ملی غیاباً به نمایندگی مجلس انتخاب شد! اما به ایران بازنگشت و در اردیبهشت ۱۲۹۲ در آستانه وقوع جنگ جهانی اول رهسپار امریكا شد.

با شروع جنگ جهانی اول دوره تازه‌ای در زندگی تقی‌زاده آغاز شد. دولت آلمان كه قصد داشت سیاست‌های انگلیس و روسیه را خنثی كند و نقشه‌های خود را در همه جبهه‌ها از جمله در خاورمیانه و ایران به اجرا درآورد، برقراری تماس با همه سیاسیون مطرح در عرصه تحولات سیاسی ایران را آغاز كرد. ظاهراً از نظر دولت آلمان تقی‌زاده از عناصر مؤثر در اجرای این سیاست بود. و با وی از طریق واسطه‌ای تماس حاصل شد و تقی‌زاده در ۱۰ دی ۱۲۹۳ ـ نخستین سال جنگ جهانی اول ـ از امریكا خارج شد و با یك كشتی هلندی رهسپار برلین شد. او در آلمان توانست جمعی از ایرانیان ملی‌گرا را به دور خود جمع كند و نشریه «كاوه»۱۴ را انتشار دهد و «كمیته ملیون ایرانی» كه هدفش بسیج نیروهای سیاسی به كمك آلمان و آزاد كردن ایران از اشغال روسیه بود، تشكیل دهد. برخی از مورخین، تق‌زاده را در این سالها جاسوس انگلیس در آلمان لقب داده‌اند تقی‌زاده در سالهای جنگ اول جهانی به روزنامه‌نگاری، سازماندهی نیروها، تماس با اشخاص با نفوذ سیاسی پرداخت و سفرهایی به اروپا انجام داد.

پانوشت‌ها:

۱. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ج ۷، ص ۸۸۴.

۲. دانشنامه، همان،

۳. رهبران مشروطه، ابراهم صفائی، انتشارات جاویدان، ج ۲، ص ۲۴۵.

۴. رهبران مشروطه، همان، ص ۲۴۹.

۵. ادوارد براون كه از مروجان فرقه ضاله بابیگری و بهائیگری بود، صاحب تألیفات عدیده‌ای به زبان فارسی است. او در ۱۵ دی ۱۳۰۴ در لندن درگذشت.

۶. مشاهیر سیاسی قرن بیستم، احمد ساجدی، انتشارات محراب قلم، ص ۱۳۱.

۷. فصلنامه مطالعات تاریخی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیای، ج ۶، ص ۲۳۷.

۸. فصلنامه، همان.

۹. سید حسن تقی‌زاده به روایت اسناد ساواك، مركز بررسی اسناد تاریخی، مقدمه ص نه.

۱۰. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج ۲،ص ۱۵۷.

۱۱. مشاهیر، همان، ص ۱۳۲.