مشارکت زنان در جامعه اسلامی

همواره زن و مسائل او ذهن اسلام گرایانی را که دغدغه سازندگی جامعه اسلامی را دارند, مشغول گردانیده است

والموءمنون والموءمنات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن‏المنکر و یقیمون‏الصلوة و یوءتون‏الزکوة و یطیعون‏الله و رسوله اولئک سیرحمهم‏الله إن‏الله عزیز حکیم (توبه، ۷۱).

● مشارکت زنان و مردان مسلمان در سازندگی جامعه

همواره زن و مسائل او ذهن اسلام‏گرایانی را که دغدغه سازندگی جامعه اسلامی را دارند، مشغول گردانیده است. اینان به لحاظ دیدگاه‏هایشان نسبت به زن به دو گروه تقسیم می‏شوند: گروهی که معتقدند زن مسلمان باید اهتمام خود را در برابر خانه‏داری و شوهرداری و تربیت فرزندان و امثال آن به کار گیرد و هرگاه از او کاری خواسته شد، انجام دهد. هرگاه همسر یا یکی از فرزندانش بیمار شد، از آنان پرستاری کند. هرگاه موردتوجه و تحسین قرار گرفت سپاسگزار باشد و هرگاه نسبت به او کوتاهی صورت گرفت و قدر او را نشناختند صبر و شکیبایی کند. در مقابل این گروه، عده دیگری از اسلام‏گرایان به این موارد اکتفا نمی‏کنند و اصرار دارند همه حقوقی را که شریعت اسلام برای زن قائل شده است به او داده شود و زنان دوشادوش مردان در سازندگی جامعه اسلامی مشارکت مستقیم داشته باشند.

اگر محققانه به سیره و سنت پیامبر اکرم(ص) بنگریم، خواهیم دید که پیامبر(ص) چگونه و تا چه اندازه زنان را در خانه‏ها، کوچه و خیابان در مسیر دعوت و هجرت، در جنگ و جهاد، در بیعت و سیاست، در مملکت‏داری، در امر به معروف و نهی‏ازمنکر در مسائل ازدواج و طلاق و در تمامی امور و زوایای جامعه مشارکت می‏داده‏اند و حضور زنان در جامعه نوپای اسلامی در عهد رسول اکرم(ص) کاملاً "فعال "بوده و هرگز "منفعل" نبوده است.

● مشارکت فعال بانوان مسلمان

در عهد پیامبر اکرم(ص) بانوان مسلمان در همه مراسم عبادی از قبیل نمازهای جماعت یومیه، نماز آیات، نماز میت و حتی در مراسم اعتکاف و مناسک حج حضور و مشارکت فعال داشتند. پیامبراکرم(ص) نه‏تنها خودشان مشوق حضور زنان در مساجد بودند بلکه همواره به مردان مسلمان تذکر می‏دادند که مبادا مانع حضور همسران و دخترانشان در مسجد بشوند. زیرا مسجد در آیین اسلام علاوه‏بر محل برگزاری نماز جماعت، به‏عنوان مرکز تعلیم و تربیت و انواع فعالیت‏های اجتماعی و سیاسی تعریف شده بود و حضور نیافتن زنان در مسجد می‏توانست به معنای ممنوعیت حضور آنان در فعالیت‏های سیاسی و اجتماعی محسوب شود.

● تأکید بر حضور بانوان در عرصه‏های علمی و فرهنگی

پیامبر اکرم(ص) به‏ویژه در عرصه‏های علمی و فرهنگی بر حضور و مشارکت فعال زنان مسلمان تأکید داشتند چنان‏که یکی از احادیث مشهور نبوی خاطرنشان می‏سازد که "طلب‏العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة" دانش‏طلبی برای هر مرد و زن مسلمان یک واجب شرعی است. به همین جهت، زنان مسلمان به‏زودی دریافتند که در زمینه‏های علمی و فرهنگی هرگز نباید نسبت به مردان در درجه دوم قرار بگیرند و معارف اسلام و قرآن و دیگر دانستنی‏های لازم و موءثر در زندگی خودشان را به صورت دست‏دوم از طریق مردان دریافت کنند. زنان مسلمان در پرتو تعلیمات نظری و عملی پیامبر گرامی اسلام به خوبی دریافته بودند که با حضور فعال در عرصه‏های فرهنگی و در جامعه اسلامی می‏توانند جایگاه والایی را به خود اختصاص دهند و نه‏تنها در این راستا از مردان عقب نیفتند بلکه در بسیاری موارد بتوانند از مردان مسلمان سبقت بگیرند و با آنان رقابت کنند.

در یکی از تابلوهای بسیار زیبا و چشمگیر سیره نبوی ملاحظه می‏کنیم که یکی از زنان مسلمان خدمت رسول خدا می‏آید و می‏گوید: یا رسول‏الله، مردان بیشتر اوقات پیرامون شما حلقه زده‏اند و به این ترتیب، از محضر شما بیش‏از ما زنان بهره می‏برند. جا دارد که روزی را برای ما زنان تعیین کنید تا در محضر شما به فراگیری علوم و معارف اسلام بپردازیم. آن حضرت بی‏درنگ پیشنهاد وی را می‏پذیرد. و زمان و مکان معینی را برای تجمع زنان مسلمان تعیین می‏فرمایند و همان‏گونه که معارف اسلام و قرآن را بی‏دریغ در اختیار مردان مسلمان قرار می‏دادند در اختیار زنان مسلمان نیز قرار می‏دهند. در نتیجه همین توجه و عنایت پیامبراکرم(ص) مشاهده می‏کنیم که تاریخ صدر اسلام آکنده از آثار گسترده حضور علمی و فرهنگی زنان مسلمان می‏باشد.

● موضوعیت داشتن مشارکت بانوان

مسئله مهمی که علی‏رغم روشنی و وضوح آن لازم به تذکر است این است که تعالیم پیامبراکرم(ص) و پیشوایان دین و هم‏چنین تأکیدات و تصریحات قرآن کریم هرگز به این اندازه محدود نبوده است که مشارکت زنان را در عرصه‏های مختلف جامعه اسلامی ممنوع نگردانند یا جایزبودن آن را اعلام کنند بلکه همواره تصریح و تأکید بر این بوده است که مشارکت فعال زنان موضوعیت دارد و چنان‏که در زمینه تحصیل علم ملاحظه کردیم و در مباحث قرآنی شماره‏های پیشین صفحه بانوان مکرر به آن پرداختیم، از دیدگاه قرآن کریم، در آیین مقدس اسلام زنان همانند مردان موظف به مشارکت در همه امور جامعه اسلامی هستند. شاخص‏تر از همه زمینه‏ها که هم در قرآن و هم در احادیث اسلامی و سیره معصومین‏علیهم‏السلام بیش از عرصه‏های دیگر بر آن تأکید شده است یکی "امر به معروف و نهی از منکر" و دیگری "بیعت" است.

امر به معروف و نهی از منکر

خداوند متعال در آیه ۷۱ سوره توبه می‏فرماید: والموءمنون والموءمنات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمعروف وینهون عن‏المنکر و یقیمون‏الصلاة و یوءتون‏الزکوة و یطیعون‏الله و رسوله. خداوند در این آیه شریفه همان مسئولیت متقابلی را که برای مردان مسلمان در جامعه اسلامی وجود دارد و هر مرد مسلمان از دیدگاه اسلام ولی و سرپرست دیگر مردان مسلمان شناخته می‏شود عیناً برای زنان مسلمان نیز تثبیت و تبیین کرده است و از دیدگاه قرآن کریم، برادری، مودت و انواع تعاون و همکاری اجتماعی و مشارکت در امور نظامی و سیاسی و تصمیم‏گیری و ساماندهی همه امور در جامعه اسلامی برای زنان مسلمان در کنار مردان مسلمان مقرر گردیده است. بنابراین، مشارکت زنان در امر به معروف و نهی‏ازمنکر به نوعی همه زمینه‏های مشارکت اجتماعی را پوشش می‏دهد. چنان‏که در متن همین آیه شریفه دو مورد از مهم‏ترین موارد آن یعنی اقامه نماز و ادای زکات به‏عنوان، قید شده و با عبارت ویطیعون‏الله و رسوله به‏طور کامل جمع‏بندی شده است. زیرا، بدون تردید اطاعت خدا و رسول همگی وظایف فردی و اجتماعی مسلمانان را شامل می‏گردد.

امر به معروف و نهی از منکر به‏عنوان وظیفه‏ای مشترک برای زنان و مردان مسلمان هرگز مقوله‏ای جدا از دعوت و تبلیغ به حساب نیامده است و بانوان مسلمان به موجب عهده‏دار بودن وظیفه امر به معروف و نهی از منکر از همان دوران حضور و رهبری مستقیم حضرت رسول اکرم(ص) خود را موظف به دعوت و تبلیغ نیز می‏دانسته‏اند پژوهندگان و محققان در لابه‏لای صفحات تاریخ صدر اسلام گزارش‏های فروانی از مشارکت فعال و موءثر بانوان مسلمان در عرصه دعوت و تبلیغ خواهند یافت.

مشارکت سیاسی - اجتماعی بانوان مسلمان

"بیعت" در اسلام مظهر مشارکت جدی و فعال مسلمانان در حکومت اسلامی، جنگ و صلح، تصمیم‏گیری در مسائل داخلی و روابط خارجی جوامع اسلامی و به‏طور کلی تمامی امور و شئون جامعه اسلامی تعریف شده است و بیعت - با چنین تعریفی - هرگز به مردان مسلمان اختصاص نداشته است.

خداوند متعال در آیه ۱۲ سوره ممتحنه، پیامبر اکرم(ص) را موظف می‏گرداند که با زنان مسلمان همانند مردان مسلمان بیعت کنند و از آنان تعهد بگیرند تا در جهت احیای ارزش‏های اسلامی و مبارزه با ضدارزش‏های جاهلیت در کنار مردان مسلمان مشارکت همه‏جانبه و تأثیرگذار داشته باشند: یا ایهاالنبی اذا جاءک الموءمنات یبایعنک علی أن‏لایشرکن بالله شیئا ولایسرقن ولایزنین ولایقتلن اولادهن ولایأتین ببهتان یفترینه بین أیدیهن و أرجلهن ولایعصینک فی‏معروف فبایعهن واستغفرلهن‏الله إن‏الله غفور رحیم: «ای پیامبر! هنگامی‏که زنان موءمن پیش تو بیایند و بخواهند با تو بیعت کنند و پیمان بندند بر این‏که چیزی را شریک خدا نسازند و دزدی نکنند و مرتکب زنا نشوند و فرزندانشان را نکشند و به دروغ فرزندی را به خود و شوهر خود نسبت ندهند که زاده ایشان نیست و در کار نیک از تو نافرمانی نکنند. با ایشان بیعت کن و پیمان ببند و برایشان از خدا آمرزش بخواه، مسلماً خدا آمرزگار و مهربان است».

یکی از نمودهای عینی این اصل مسلم در شریعت اسلام شرکت فعال زنان در حوزه‏های رأی‏گیری و شرکت آنان در انتخابات مختلف در جمهوری اسلامی است. هم‏چنین حضور نمایندگان زن در مجلس شورای اسلامی و دیگر شوراهای مردمی و نهادهای انقلابی و سازمان‏های دولتی، از دیگر مظاهر آن به حساب می‏آید. لازمه تحقق حضور هرچه بیشتر و فعال بانوان مسلمان در عرصه‏های مختلف جامعه اسلامی، افزایش روزافزون بانوان فرهیخته و اندیشمند و گسترش افق دید و نگرش آنان خواهد بود.