آثار تربیتی روزه بر انسان

روزه نوعی تمرین تهذیب, تزکیه نفس و راهی مناسب برای تحقق تسلط انسان بر نفس خویش و مبارزه با هوس های نفسانی است و عاملی مؤثر در تحقق بخشیدن به مهم ترین هدف و فلسفه حیاتی انسان, یعنی کمال و قرب الهی است روزه در دو بُعد فردی و اجتماعی, افزون بر ثمرات جسمی, آثار تربیتی مانند تقویت صبر, آخرت گرایی, قدرت بر کنترل شهوت, شکوفایی حسّ همدردی با فقرا و کم شدن شکاف طبقاتی و را به همراه دارد

روزه نوعی تمرین تهذیب، تزکیه نفس و راهی مناسب برای تحقق تسلط انسان بر نفس خویش و مبارزه با هوس‌های نفسانی است و عاملی مؤثر در تحقق بخشیدن به مهم‌ترین هدف و فلسفه حیاتی انسان، یعنی کمال و قرب الهی است.روزه در دو بُعد فردی و اجتماعی، افزون بر ثمرات جسمی، آثار تربیتی مانند: تقویت صبر، آخرت گرایی، قدرت بر کنترل شهوت، شکوفایی حسّ همدردی با فقرا و کم شدن شکاف طبقاتی و ... را به همراه دارد. امام صادق‌(ع) یکی از آثار روزه را این گونه بیان فرمودند: روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنی مساوات برقرار گردد، و این به جهت آن است که غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به فقیر ادای حق کند؛ چراکه اغنیا معمولاً هر چه را بخواهند برای آنها فراهم است، خدا می‌خواهد میان بندگان مساوات باشد، و طعم گرسنگی و درد و رنج را به اغنیا بچشاند تا آنان به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند.خداوند با تشریع روزه فرصتی مناسب را در بیشتر روزهای سال به‌ویژه در ماه مبارک رمضان در اختیار انسان قرار داده تا او استعداد بالقوه‌اش را در راه رسیدن به قرب الهی به فعلیت رسانده، به مقام خلیفة اللهی خویش نزدیک گردد.

چه اینکه روزه هر چه آثار و فوائد بدنی و اخلاقی و اجتماعی دارد، در مسیر تقواست، همان گونه که قرآن کریم می‌فرماید: «ای افرادی که ایمان آورده ‏اید! روزه بر شما نوشته شده، همان ‏گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد، تا پرهیزکار شوید».گرچه اصل روزه در جسم و روان انسان مؤثر است، از این رو روزه یکی از نعمت‌های فراگیر و از مصادیق رحمت عامه خداوند بوده و همه مردم از آن می‌توانند بهره مند شوند، ولی اگر این عمل عبادی، با ویژگی‌های روحی و صفات کمالی و فضائل اخلاقی همراه گردد، قطعاً، آثار روزه در به کمال رسانی نفس انسانی بسیار مؤثر خواهد بود؛ از این رو روزه یک فرد عادی با کسی که مراحل تقوا و کمال انسانی را طی نموده، و متخلق به اخلاق الهی شده، متفاوت است.روزه در دو بعد فردی و اجتماعی، افزون بر ثمرات جسمی، آثار و فایده‌های تربیتی و سازندگی بسیاری دارد. در این جا به برخی از آنها به گونه اختصار پرداخته می‌شود:

۱. تقویت پایداری و صبر: صبر یکی از فضیلت‌های اخلاقی و انسانی است که بر تحصیل آن بسیار تأکید شده است؛ زیرا شخص سالک به سوی قرب الهی در حرکت و با داشتن این صفت نیکو است که می‌تواند با نشیب و فرازها، مشکلات، مصیبت‌ها و مانند آن دست و پنجه نرم کند و به مقصود خود نائل آید. یکی از راه‌های رسیدن به این توانایی نفسانی و فضیلت انسانی، روزه‌داری است؛ براساس روایاتی که از معصومان به ما رسید. کلمه «صبر» در آیه مبارکه «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»، به روزه تفسیر شده است. و نیز پیامبر اکرم(ص) ماه مبارک رمضان را ماه صبر دانسته و می‌فرماید: «ای مردم! به درستی که ماهی بر شما سایه افکنده که در آن شبی بهتر از هزار شب، و آن ماه رمضان است، خداوند روزه گرفتن در آن را واجب نمود... و آن ماه صبر است».در حقیقت یکی از مهم‌ترین آثار روزه همین اثر روحانی و معنوی صبر در روح و جان روزه دار است؛ زیرا روزه با فراهم نمودن محدودیت‌های موقت در برابر گرسنگی و تشنگی و دیگر موارد، به او توان پایداری، شکیبایی و توان مبارزه با حوادث سخت در زمان‌های ممتدّ می‌بخشد و چون غرائز سرکش را کنترل می‌کند بر قلب انسان نور و صفا می‌‏پاشد.

۲. آرامش و نشاط: روزه به‌ویژه روزه ماه مبارک رمضان، از دو جهت مایه آرامش برای روزه دار است و شخص روزه دار را از نگرانی‌ها و اضطراب‌ها به دور نگه می‌دارد؛ یکی از آن جهت که، انسان را به مرحله صبر می‌رساند و انسان صابر را، مسلط بر نفس و پیرو عقل و تسلیم خدا می‌سازد و کسی که چنین باشد دارای نفسی آرام و مطمئن خواهد بود؛ زیرا حقیقت و معنای صبر ملازم با سکون و آرامش نفس است و در واقع صابر کسی است که به زودی تحت تأثیر حوادث واقع نگردد و بادهای مخالف او را تکان ندهد و وی را مضطرب نگرداند.از سوی دیگر روزه نوعی یاد و ذکر عملی خداوند است و مسلّم است که یاد و ذکر الهی مایه آرامش دل‌هاست، همان گونه که قرآن کریم می‌فرماید: «آنها کسانی هستند که ایمان آورده‏ اند، و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد». به علاوه، آرامشی که نصیب روزه دار می‌شود می‌تواند ناشی از لذتی باشد که هنگام انجام فریضه روزه، به‌ویژه هنگام افطار از آن بهره مند می‌شود؛ از این رو امام صادق‌(ع) می‌فرماید: «برای روزه دار دو شادمانی وجود دارد؛ شادمانی هنگام افطار و شادمانی دیگر هنگام ملاقات با خداوند عز و جل». نیز پیامبر (ص) در یکی از سفارش هایشان به امام علی‌(ع) فرمودند: «ای علی! مؤمن در دنیا در سه وقت خوشحال می‏گردد: هنگام ملاقات با برادران، هنگام افطار در ماه رمضان، و هنگام نماز در آخر شب».

۳. آخرت گرایی: یکی دیگر از آثار فردی روزه این است که آدمی را در مسیر آخرت گرایی قرار می‌دهد؛ زیرا انسان روزه دار با گرسنگی و تشنگی خود، به یاد گرسنگی و تشنگی روز قیامت می‌افتد و تصمیم می‌گیرد برای آن روز واپسین، توشه ای آماده سازد.پیامبر اکرم (ص) در خطبه شعبانیه می‌فرماید: «با گرسنگی و تشنگی تان [در روزه رمضان] به یاد گرسنگی و تشنگی روز قیامت باشید». نیز در حدیث دیگری از آن حضرت می‌خوانیم: «بهشت دری دارد به نام ریان (سیراب شده) که تنها روزه داران از آن وارد می‌شوند». مرحوم صدوق در شرح این حدیث می‌نویسد: انتخاب این نام برای این در بهشت به جهت آن است که بیشترین زحمت روزه دار از ناحیه عطش است، هنگامی که روزه داران از این در وارد می‌شوند چنان سیراب می‌گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد.

۴. قدرت کنترل شهوت ها: از مهم‌ترین زمینه‌های دوری از رحمت الهی و محرومیت از الطاف بیکران خداوند، گرفتار شدن انسان در دام خواسته‌های نفسانی و شهوت‌هاست. در آموزه‌های دینی دستورالعمل‌های بسیاری برای کنترل و جهت دهی به آن شهوت‌ها و تعدیل در غرائز بیان شده که یکی از آن راهکارها، روزه داری است؛ زیرا روزه نوعی ریاضت طبیعی و معقول است که اگر به گونه منظم و مرتب تکرار شود، به تدریج نیروی خویشتنداری از گناهان را در انسان تقویت می‌کند و او را بر اراده خود مسلّط می‌نماید، و در این جاست که شخص روزه دار در برابر هر گناهی عنان اختیار از کف نمی‌دهد، و در تقرب به خدای سبحان دچار سستی نمی‌گردد، و از گناهان دوری می‌کند. همان گونه که قرآن کریم با جمله: «لعلّکم تتّقون»، به این مسئله اشاره می‌فرماید.پیامبر اکرم‌(ص) می‌فرماید: «ای جوانان! هر کس از شما که از وضعیت زندگانی خوبی برخوردار باشد، ازدواج کند؛ زیرا ازدواج، برای حفظ چشم و فرج، بهتر است و هرکس توانایی مالی برای ازدواج ندارد، روزه بگیرد؛ زیرا روزه برای او کاهش دهنده شهوت است».