محیطی برای رفاقت با تئاتر

درباره نمایش «دوست کافکا» به کارگردانی «حسن جودکی»

هنگامی که صحبت از نمایش‌های محیطی به میان می‌آید، ناگفته پیداست منظور آن دست از نمایش‌هایی است که در مکانی خارج از محیط سالن بسته نمایش اجرا می‌شوند اما لزوما هر نمایشی را که در فضایی غیر از سالن تئاتر اجرا بشود، نمی‌توان نمایش محیطی نام گذاشت، چراکه این گونه نمایشی غیر از اجرا در اماکن روباز، ویژگی‌های دیگری را نیز شامل می‌شود که مهم‌ترین آنها استفاده صحیح و کاربردی از فضای «محیط»ی است که نمایش در آن اتفاق می‌افتد.

یکی از درست‌ترین و نزدیک‌ترین نمونه‌ها به چنین تعریفی را این شب‌ها می‌توانید در کافه‌تریای سالن اصلی تئاتر شهر تماشا کنید. نمایش محیطی «دوست کافکا» به کارگردانی «حسن جودکی» و نویسندگی و بازیگری «سجاد افشاریان» الگویی مناسب برای کشف و شهود تئاتر محیطی است. جودکی پس از نمایش موفق «صد سال پیش از تنهایی ما»، در دومین تجربه همکاری با افشاریان به شناخت و تکامل هنری درست و دقیقی از چنین نمایش‌هایی دست یافته، که البته در این رویداد فرخنده نباید تاثیر و اهمیت نویسنده‌یی همچون افشاریان را از یاد برد. تک‌بازیگر نمایش «دوست کافکا» که پیش از این با کارگردانی و نگارش نمایش‌هایی مانند «گروتسکی بر تبارشناسی دروغ و تنهایی»، «احساس آبی مرگ»، «ننه‌دلاور، بیرون پشت در» و «پروانه‌های غمگین من در یک صبح دل‌انگیز بهاری» استعداد و توانمندی خود را در کارگردانی و نویسندگی به تثبیت رسانده، حالا اینجا وجه دیگری از هنرش را در ورطه بازیگری به رخ می‌کشد و به مدد هدایت و کارگردانی حسن جودکی، محیطی صمیمی برای رفاقت با تئاتر پدید می‌آورد.

افشاریان که بارها و همیشه در آثارش علاقه‌مندی خود را به ادبیات داستانی و نمایشی نشان داده، در «دوست کافکا» هم به سراغ داستانی از «آیزاک باشویتس‌سینگر» رفته و با اقتباسی هوشمندانه و خلاقانه از قصه او، موقعیتی کمیک ـ و حتی شاید بتوان گفت تا حدودی فانتزی ـ فراهم آورده تا این گونه از شخصیت کافکا در ذهن تماشاگران و علاقه‌مندان این نویسنده آلمانی آشنازدایی کند؛ چه آنکه عموم دوستداران ادبیات و تئاتر، کافکا را نویسنده‌یی منزوی، افسرده و غمگین می‌پندارند و چنان‌که در نمایش جودکی و افشاریان بر آن تاکید می‌شود، هر موضوع غمباری را به او ربط می‌دهند؛ همان طور که چنین تصوری درباره صادق هدایت و نوشته‌هایش وجود دارد. با این حال شیوه اجرایی و پیشبرد روایی داستان و توهمات مردی که خود را دوست نزدیک کافکا و محرم اسرار او می‌داند، از جانب افشاریان نه‌تنها فضایی یأس‌آور ایجاد نمی‌کند که حتی تماشاگر را تا سرحد قهقهه پیش می‌برد. گرچه افشاریان در شخصیت‌آفرینی دوست کافکا از خط اصلی داستان عدول نمی‌کند و به طور مشخص تعریفی همه‌جانبه از این دوستی که به ایده‌آل‌هایش نرسیده ارائه می‌کند، ولی در شیوه اجرایی، فضای نمایش و بازی‌سازی‌ها را به سمت‌وسوی دلخواه خود (یا کارگردان) می‌برد و با افزودن تمهیداتی برای بهره‌وری از فضای کافه‌تریا نمایش را به اثری کاملا محیطی تبدیل می‌کند، گویی نمایشنامه از ازل برای اجرا در چنین محیطی نوشته شده. وگرنه آیا نمی‌شد همین داستان را در یک سالن یا صحنه بلک‌باکس اجرا کرد و در اجرای آن از دکور، طراحی نور و هرآنچه بر جذابیت نمایشی کار می‌افزاید، بهره برد؟ استفاده‌یی که کارگردان و بازیگر «دوست کافکا» از فضای کافه‌تریا کرده‌اند، هدفمند و آگاهانه است. برای نمونه نگاه کنید به ورود دوست کافکا در آغاز و نحوه برقراری ارتباط و آشنایی با تماشاگران نمایش که بازیگر، چگونه آنها را با نوع بیان دیالوگ‌هایش به مدعوین یک ‌میهمانی کوچک و خودمانی تبدیل می‌کند تا مخاطبان کلام او نیز به سادگی و صمیمیت لحظه‌یی از شیرین‌زبانی او غافل نشوند و به اعترافات مضحک آن فرد نیمه‌عاقل بخندند.

آنچه در مواجهه با نمایش «دوست کافکا» بر جذابیت اجرا می‌افزاید، ایجاد موقعیت‌های کمدی که مشخصا روی کاغذ ایجاد کمدی نمی‌کند و مربوط به هنر اجراست و خروج بازیگر از نمایش اصلی و شکستن دیوار چهارم، به نظرم نمایشی با این سطح از جذابیت داستانی به خوبی با تماشاگران مشارکت می‌کند و هم‌کلام می‌شود. این گونه تماشاگر حین خروج از محل اجرا، ذهنش را معطوف به نمایشی می‌کند که دیده است، البته با یادآوری بازی ژاک کهن و شعبده‌هایش با چهره و صدایی متفاوت و منحصر به فرد. نقد روشنفکری و نقادی بی‌مصرف یکی از دغدغه‌های اصلی این اجرا به حساب می‌آید. سجاد افشاریان پیش‌تر در نویسندگی و کارگردانی نمایش‌هایش، تکنیک ارتباط مستقیم با تماشاگر و تماشاگر به عنوان پارتنر اصلی بازیگر را به کار گرفته و به نوعی جزیی از مشخصه‌های اجراهایش شده است، به نوعی که بخش‌هایی برای مشارکت تماشاگر نوشته می‌شود و متن و اجرا مکمل یکدیگر و وابسته به هم می‌شوند که این مساله تاثیر‌گذاری اجرا را بیشتر می‌کند.

با این همه، نمایش «دوست کافکا» محصول همکاری و همدلی حسن جودکی و سجاد افشاریان بی‌شک یکی از موفق‌ترین و به‌یادماندنی‌ترین نمایش‌های محیطی را در عمر کوتاه این گونه نمایشی رقم زده که امیدواریم باز هم شاهد تکرار آن باشیم. شما هم هر روز ساعت ۱۷:۳۰ در مجموعه تئاتر شهر می‌توانید با دوست کافکا دوست شوید.

احمدرضا حجارزاده