شنبه, ۱۱ اسفند, ۱۴۰۳ / 1 March, 2025
اخلاق ناصری , جلوه گاه مکارم اخلاقی
خواجه نصیرالدین محمدبن محمدبن حسن طوسی نامور به القابی همچون استاد‌البشر، افضل‌المتاخرین، مولانای اعظم سعید و سلطان‌الحکما از اعاظم دانشمندان ایران در گستره‌ای زمانی به وسعت تمام تاریخ است.
وی در سده ۷ هجری که ایران‌زمین گرفتار چنگال جهالت و اسیر سبعیت مهاجمان بدوی‌خوی مغول بود می‌زیست. برابر با تاریخ، او در این برهه دهشتناک و غم‌انگیز هوشمندانه به پا خاست و با بر دوش نهادن پرچم فرهنگ و با در دست گرفتن سلاح قلم و اندیشه توانمندانه یارای آن یافت بر وحشی‌گری خونخوارگان چشم‌تنگ لگام مهار زده و ایران را از غرقه شدن در دریای نیستی و ورطه نابودی رهایی بخشد.
اندیشمند نامدار طوسی که توانست هلاکوخان مغول را شیفته، مفتون و شیدای خویش سازد، در جهت احیای فرهنگ دیرین ایران که در آستانه اضمحلال و نابودی کامل قرار داشت به اقداماتی چند دست یازید و از آن جمله به ترویج تشیع که تبلور اسلام در اندیشه ناب ایرانی بود، پرورش شاگردان فرهیخته و از جمله آنان علامه قطب‌الدین شیرازی، علامه حلی و ابن‌فوطی، تاسیس مجتمع عظیم علمی ـ آموزشی رصدخانه مراغه و نگارش کتاب‌های افزون در زمینه‌های گوناگون چون تجرید‌الکلام یا تجرید‌الاعتقاد در کلام شیعی، ۲۰ باب در معرفت اسطرلاب و تذکره نصیریه در نجوم، تحریرات در ریاضی، رساله در حساب و جبر و مقابله، تحریر اقلیدس در هندسه، معیار‌الاشعار در عروض و قافیه، اساس‌الاقتباس در منطق، شرح اشارات در فلسفه و اخلاق ناصری در حکمت عملی می‌توان اشاره کرد.
کتاب اخلاق ناصری این خردورز برجسته تاریخ ایران را باید از جمله ارزنده‌ترین آثار او برشمرد. خوشبختانه این اثر گران‌سنگ و سترگ از آسیب دهر رهیده و امروزه در دست است. خواجه این کتاب رادر سال ۶۳۳ هجری و در دورانی که هنوز پا به دربار هلاکوخان مغول ننهاده بود و در قلعه الموت در میان اسماعیلیان می‌زیست نگاشته است. شاید بتوان با اطمینان کامل گفت قدیمی‌ترین رساله خواجه همین رساله است.
این مکتوب ارزشمند در زمره نخستین آثار مرتبط با حکمت عملی و اخلاق به زبان پارسی است و مطالب آن آمیخته و تلفیقی از دیدگاه فلسفی و عملی فلاسفه یونان و نظرگاه حکمای ایرانی و اسلامی درباره فرد، خانواده و جامعه می‌باشد. خواجه که به تعبیر ابن‌فوطی، نویسنده کتاب الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، «مردی کریم‌الاخلاق و خوب‌سیرت و متواضع بود» با نگارش این اثر اخلاقی ارزنده بنیانگذار سنتی در حکمت عملی شد که پیش از او نه در میان یونانیان و رومیان و نه در بین ایرانیان و مسلمانان واجد سابقه و پیشینه نبود.
در اهمیت اخلاق ناصری همان بس که هنوز چند صباحی از تالیف آن سپری نشده بود که ترجمه‌هایی از آن انجام گرفت، شرح‌هایی بر آن نگاشته شد و بسیاری از نویسندگان به خواجه تاسی جسته و در نگارش کتاب‌های مرتبط با حکمت عملی، آن را الگو و سرمشق قرار دادند. به عنوان نمونه، رکن‌الدین محمد جرجانی در سال‌های ابتدایی سده هشتم هجری اخلاق ناصری را به عربی برگردان نمود و آ.ویکنز، در سده ۲۰ آن را به انگلیسی ترجمه کرد. حدیقه‌اللغه محمد سعد گویا، مفتاح‌الاخلاق عبدالرحمن بن‌عبدالکریم عباسی و شرح اخلاق ناصری تاج‌العلما لکنوی، نیز از جمله آثاری محسوب می‌شوند که نظریات ارائه شده در اخلاق ناصری را تشریح نموده‌اند. جلال‌الدین دوانی، حکیم نامور اواخر روزگار تیموری و نویسنده کتاب اخلاق جلالی، قطب‌الدین شیرازی، شاگرد برجسته خواجه و مولف کتاب دره‌التاج، شمس‌الدین محمد شهر زوری نگارنده کتاب شجره الهیه، شمس‌الدین محمد بن محمود آملی، نویسنده کتاب نفایس‌الفنون فی غرایس‌العیون و ملاحسین واعظ کاشفی مولف کتاب اخلاق محسنی، هم از جمله کسانی به شمار می‌آیند که به راه خواجه رفته‌اند.
اخلاق ناصری، مشتمل بر یک مقدمه، ۳ مقاله و ۳۰ فصل است. در مقدمه آن از مواردی چون موضوع کتاب، برهان و دلیل تالیف و رئوس مباحث سخن گفته شده است.
مقاله نخست اخلاق ناصری در باب حکمت خلقی یا تهذیب اخلاقی است. این مقاله که در نگارش آن از مطالب کتاب تهذیب‌الاخلاق مورخ و حکیم اخلاق‌گرا، ابوعلی مسکویه رازی، بسیار بهره گرفته شده است خود ۲ بخش و ۱۷ فصل را شامل می‌شود.
در بخش نخست این مقاله خواجه از مبادی سخن گفته و بیان داشته که نفس انسان نفس ناطقه و آن را کمال و نقصان نیز است. در این بخش همچنین در مورد چیستی کمال نفس و خیر و سعادت انسان سخن به تفصیل گفته شده است. در بخش دوم مقاله نخست هم که در باب مقاصد است خواجه نصیرالدین درباره مواردی چون شریف بودن صناعت تهذیب اخلاق، شرف عدالت بر دیگر فضایل، ترتیب اکتساب فضایل و مراتب سعادت، حفظ سلامت نفس و معالجت امراض نفس مطالبی را تقریر نموده است.
دومین مقاله اخلاق ناصری، در تدبیر منازل نام دارد و دربرگیرنده ۵ فصل است. در تحریر این مقاله، خواجه از کتاب، تدبیر منزل، اثر نویسنده گمنام یونانی، آبروسن، سود جسته و آن را با مواعظ و آداب متقدمان و متاخران توشیح کرده است. اسباب احتیاج به منازل و ارکان آن، سیاست اموال، سیاست و تدبیر اهل، سیاست و تدبیر اولاد و سیاست خدم و عبید مواردی است که خواجه در این مقاله بدان‌ها پرداخته است.
در سیاست مدن، عنوان مقاله سوم اخلاق ناصری است که خود هشت فصل را شامل می‌شود. برای تقریر این مقاله، خواجه نامدار طوسی از کتاب‌هایی همچون فصول‌المدنی و آرای اهل المدینه الفاضله فارابی و رساله السیاسیه ابن‌سینا استفاده کرد. خواجه در این مقاله به پردازش مطالبی چون احتیاج خلق به تمدن، فضیلت محبت، اقسام جوامع و شرح احوال مدن، سیاست ملک و آداب ملوک، سیاست خدم و آداب اتباع ملوک، فضیلت صداقت و کیفیت معاشرت با اصدقا، کیفیت معاشرت با اصناف خلق دست یازیده است. آخرین فصل این مقاله که کتاب با آن پایان می‌پذیرد نیز ذکر و تشریح وصایای منتسب به افلاطون است.
به عنوان پایانی بر این کوته جستار خالی از لطف و عاری از زیب نیست اگر نکته‌ای از ملک‌الشعرای بهار گفته آید که اذعان داشته است اخلاق ناصری یکی از مهم‌ترین و ارزنده‌ترین متون فارسی قرن ۷ هجری است و در آن خلاقیت و نوآوری بسیار دیده می‌شود.
امیر نعمتی لیمائی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست