NPT در بحران

امروزه سلاح های هسته ای به ابزاری برای نبرد در جنگ و نه بازدارندگی تبدیل شده اند به همین دلیل و به پیروی از چنین كشورهایی, كشورهای بیشتری به دنبال گزینه هسته ای هستند

این روزها و به ویژه بعد از هفتمین كنفرانس ناموفق بازبینی NPT، این برداشت و احساس عمومیت یافته است كه رژیم عدم تكثیر سلاح های هسته ای و در واقع محور آن یعنی پیمان عدم تكثیر، در حال فرسایش است. مدت هاست از محافل مختلف مرتبط و نگران، این هشدار شنیده می شود كه NPT در خطر است و به همین دلیل تدابیر اصلاحی باید به ویژه از سوی كشورهای هسته ای صورت گیرد. برای این نگرانی دلایل متعددی وجود دارد.

* اگر چه جنگ سرد به پایان رسیده اما ۲۸ هزار سلاح هسته ای هنوز در جهان وجود دارد كه بسیاری از آن ها در موقعیت هشدار و آماده شلیك هستند .یك اتفاق مثل یك اشتباه انسانی یا استفاده غیرقانونی، می تواند باعث شلیك این سلاح ها شود و جان میلیون ها نفر را بگیرد.

* علی رغم وجود پیمان استراتژیك كاهش دامنه حمله میان آمریكا و روسیه (موسوم به پیمان سورت یا پیمان مسكو) كه به ماه مه سال ۲۰۰۲ بازمی گردد و براساس آن كلاهك های هسته ای موجود در زرادخانه های این دو كشور تا سال ۲۰۱۲ هر یك به ۲۲۰۰ عدد كاهش می یابد، اما این پیمان كارآیی یك پیمان كنترل تسلیحاتی كه برگشت ناپذیر و شفاف باشد را ندارد.

* علی رغم وجود NPT، بعد از پیوستن اسرائیل، هند پاكستان و كره شمالی به باشگاه هسته ای، اكنون ۹ كشور هسته ای در جهان وجود دارد.

* كشورهای مسلح به سلاح هسته ای مانند آمریكا، مواضع جدیدی اتخاذ می كنند كه پشتیبان تكثیر است. این كشورها در حال برنامه ریزی و طراحی سلاح های هسته ای نوین هستند. امروزه سلاح های هسته ای به ابزاری برای نبرد در جنگ و نه بازدارندگی تبدیل شده اند. به همین دلیل و به پیروی از چنین كشورهایی، كشورهای بیشتری به دنبال گزینه هسته ای هستند.

* «۱۳ گامی» كه در ششمین كنفرانس بازبینی NPTبه عنوان گام هایی برای خلع سلاح هسته ای تدوین و تصویب شد و پیمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) و مذاكره درباره پیمان منع مواد مورد استفاده در فرآیند شكافت هسته ای (FMCT) را هم شامل می شود، هنوز هیچ پیشرفتی نداشته است.

درحال حاضر همه نشانه ها حاكی از آن است كه آمریكا در مسیر لوث كردن پیشرفت هایی گام برمی دارد كه در كنفرانس های گذشته بازبینی NPT در زمینه وظایف و تعهدات خلع سلاح هسته ای صورت پذیرفته بودند .دولت بوش نمی خواهد با وعده هایی كه در كنفرانس های سال ۱۹۹۵ و ۲۰۰۰ از كشورهای هسته ای گرفته شده، خودش را محدود كند. این وعده ها كشورهای دارنده سلاح هسته ای را به تصویب پیمان منع جامع آزمایش ها هسته ای، شفاف كردن و برگشت ناپذیركردن فرایند خلع سلاح هسته ای و تكمیل خلع سلاح متعهد می كند. پرزیدنت كارتر در تحلیل سیاست كنونی آمریكا در قبال NPT به تناقض های سیاست هسته ای این كشو اشاره كرده است. او با اشاره به بند مربوط به پیمان خلع سلاح در NPT می گوید: «آمریكا ادعا می كند كه به بند شش این عهدنامه پایبند است، اما استراتژی امنیتی ای دارد كه در آن آزمایش و تولید سلاح های جدید مانند جنگ ستارگان و بمب های ضدپناهگاه با قابلیت نفوذكننده عمیق به درون زمین مورد تاكید قرار گرفته است و از سوی دیگر تهدید به استفاده پیش دستانه از این سلاح ها می كند. تهدیدی كه متوجه كشورهای غیرهسته ای در صورت بروز تحولات غیرمنتظره نظامی نیز هست.»

دشواری این شرایط و روند رو به وخامت آن در گزارش كمیته عالی كوفی عنان با عنوان «تهدیدات، چالش ها و تغییرات» به خوبی دیده می شود. در این گزارش آمده است: «رژیم عدم تكثیر هسته ای اكنون در خطر است . چون نسبت به تعهدات موجود پایبندی وجود ندارد، كشورها برای فرار از تعهدات و محدودیت های NPT، تهدید به خروج از آن می كنند و یا با عملی كردن تهدید خود از آن خارج می شوند. فضای امنیت بین المللی در حال تغییر است و تكنولوژی روز به روز پیشرفته تر می شود.» نتیجه گیری نهایی این هیات هشدار دهنده است. در این نتیجه گیری آمده است: «ما به نقطه ای نزدیك می شویم كه در آن فرسایش رژیم عدم تكثیر به مرحله برگشت ناپذیری می رسد و در نتیجه با فوران تكثیر هسته ای روبرو می شویم.»

نواقص NPT

از همان ابتدا تنش قابل توجهی میان سه ستون این پیمان وجود داشت كه به شیوه های مختلف بروز پیدا می كرد. مشكل اصلی از اختلافات عمیق میان قدرت های هسته ای _ كه بدون عمل به تعهدات مربوط به انجام خلع سلاح خود به دنبال توقف تكثیر هسته ای بودند- و جنبش عدم تعهد _ كه خواسته هایش گرفتن تعهد محكم برای خلع سلاح رژیم صهیونیستی و توجه به زرادخانه های آن بود ناشی می شود .كشورهای غیرهسته ای خواستار آن هستند كه تعهد و الزام خلع سلاح در NPT به طور كامل اجرا شود و هرگز نمی پذیرند كه به بهانه مبارزه با تكثیر هسته ای، رفته رفته دست آن ها از استفاده غیرنظامی از انرژی هسته ای كوتاه شود. اما در این گروه از كشورها غیرهسته ای، باید میان آنها كه زیر چتر بازدارندگی هسته ای هستند و آنها كه هیچ چتر حمایتی ندارند تفاوت قائل شد. كشورهای غیرهسته ای مدتی تقاضا می كردند كه كشورهای هسته ای تضمین های امنیتی به آنها بدهد تا اطمینان حاصل كنند كه هدف حمله یا تهدید یا ارعاب هسته ای قرار نمی گیرند. بعضی كشورها همچنین می گویند تضمین های امنیتی از سوی قدرت های هسته ای به بازداشتن دیگر كشورها از تلاش برای دستیابی به بمب هسته ای كمك می كند. این موضوع برای كشورهای غیرهسته ای كه از چتر حمایتی بازدارندگی هسته ای برخوردار نیستند اهمیت ویژه ای دارد. سه گروه كشورعضو NPT وجود دارد: كشورهای هسته ای، كشورهای غیرهسته ای كه زیر چتر هسته ای آمریكا هستند و كشورهای غیرهسته ای. هر یك از این گروه ها به دنبال سیاست و رویكردی متفاوت نسبت به خلع سلاح هسته ای هستند. مثلا اعضای «ناتو» از زمان تشكیل این سازمان دفاعی گفته اند كه امنیت جمعی بدست آمده از موقعیت هسته ای این سازمان میان همه اعضا تقسیم می شود. به این ترتیب همه اعضای ناتو تضمین امنیتی دارند. بیانیه اخیر گروه برنامه ریزی هسته ای ناتو هم بر این موضوع تاكید می كند و می گوید: «ما بار دیگر تاكید می كنیم كه قوای هسته ای مستقر در اروپا و متعهد به ناتو همچنان رابطه سیاسی و نظامی حیاتی را میان اعضای اروپایی و شمال آمریكایی ناتو ایجاد می كند.» در حال حاضر پنج كشورغیرهسته ای عضو NPT یعنی بلژیك آلمان، ایتالیا، هلند و تركیه میزبان سلاح های هسته ای آمریكا هستند و زیر چتر بازدارندگی هسته ای این كشور قرار دارند.

جنبش عدم تعهد سازگاری این تدابیر هسته ای ناتو را با NPT زیر سئوال برده است. بند اول NPT می گوید: «هر كشور هسته ای عضو NPT متعهد می شود كه به هیچ كشور درخواست كننده تكنولوژی هسته ای، سلاح هسته ای یا قطعات انفجاری هسته ای به طور مستقیم یا غیرمستقیم منتقل نكند.» در بند دوم برای كامل شدن این تعهد، كشورهای غیرهسته ای هم ملزم می شوند كه این مواد را دریافت نكنند.اما ساز و كار همكاری هسته ای ناتو ناقض این تعهدات است. ناتو ادعا می كند كه ساز و كار مشاركت هسته ای با پیمان NPT سازگار است. ادعایی كه بر این تفسیر آمریكا كه این كشور در هیچ نقل و انتقال سلاح هسته ای یا كنترل آن شركت نمی كند مگر در موارد جنگ كه NPT در آن شرایط اثری ندارد. در ۱۰ سال گذشته این تفسیر جنجال برانگیز شده است و مشاركت هسته ای بر مانعی عمده در راه تحقق اهداف NPT تبدیل گشته است. توافق سیاسی كه در زمان تدوین NPT مورد مذاكره قرار گرفت و در سال های ۱۹۹۵ و ۲۰۰۰ هم بر آن تاكید شد شامل تعهد كشورهای غیرهسته ای به عدم دستیابی به سلاح هسته ای بود و در كنار آن پنج كشور هسته ای یعنی آمریكا، روسیه، چین، فرانسه و انگلیس متعهد شدند كه اقدامات مثبتی در جهت خلع سلاح هسته ای انجام دهند.این توافق اكنون تحت تاثیر پیشرفت كند روند خلع سلاح هسته ای قرار گرفته است.

درحقیقت NPT به زرادخانه های هسته ای اعضای به اصطلاح باشگاه هسته ای مشروعیت بخشیده و در مقابل، دیگر كشورهایی را كه این پیمان را امضا كرده اند، از تولید و خرید سلاح هسته ای منع كرده است. در آن زمان چنین كاری برای جلوگیری از گسترش این سلاح های خطرناك لازم بود. اعضای با شگاه هسته ای ازجمله آمریكا، نه تنها تضمین دادند كه تكنولوژی های هسته ای با استفاده دوگانه را به دیگر كشورها منتقل نمی كنند، بلكه قول دادند رفته رفته زرادخانه های هسته ای خودشان را هم نابود كنند. اما بعد از ۳۵ سال باشگاه هسته ای همچنان زرادخانه های هسته ای نظامی خود را در میان سكوت جهان حفظ كرده و رژیم عدم تكثیر به وضوح ناتوانی خود را نشان داده است؛ همه این ها هم در چارچوب پیمان كنونی درحال وقوع است. عدم پایبندی كشورهای هسته ای به بخشی از آن توافق باعث ارسال پیام هایی غلط به جامعه بین المللی شد، تصور رژیم عدم تكثیر را مخدوش كرد و درباره كارآمدی این رژیم پرسش های جدی ایجاد كرد.

امروز متاسفانه سلاح های هسته ای به ابزاری عادی در سیاست امنیتی كشورها تبدیل شده است. آمریكا در این راه پیشرو نشان داده است كه سلاح های هسته ای علی رغم تاكیدهایی كه بر كاهش آن صورت می گیرد، همچنان نقش مهمی در استراتژی های آمریكا دارد. در دكترین های آمریكا روسیه و اروپا همچنان بر ارزش سلاح هسته ای در استراتژی های ملی و دفاع جمعیشان تاكید شده است. واضح است كه تا وقتی پنج كشور هسته ای بر این باور باشند كه سلاح هسته ای تضمین كننده امنیتشان است، دشوار بتوان تصور كرد دیگر كشورها مثل هند سلاح هسته ایشان را كنار بگذارند. این سیاست ها باعث دامن زدن به رقابت تسلیحات هسته ای شده و آ ستانه توسل به سلاح هسته ای را پایین می آورد و ناامنی و آسیب پذیری كشورهای غیرهسته ای را افزایش می دهد. همچنین این سیاست ها در تناقض آشكار با تهدیداتی است كه در پیمان NPT به عهده كشورهای هسته ای گذاشته شده است. تعهداتی كه این كشورها خود نیز در اظهاراتشان به آنها اذعان می كنند.

---