فلسفه به زبان تصویر

همه ما وقتی واژه فلسفه را می شنویم, تصویری گنگ, غامض و نامفهوم از آن به ذهنمان می آید تصویری که حاصل گنجانیدن مباحث فلسفه در سیستم آموزش و پرورش در دوره دبیرستان است بچه های ما تصویر نادرست و حتی بدتر تصویر ناخوشایندی از فلسفه دارند

همه ما وقتی واژه فلسفه را می‌شنویم، تصویری گنگ، غامض و نامفهوم از آن به ذهنمان می‌آید. تصویری که حاصل گنجانیدن مباحث فلسفه در سیستم آموزش و پرورش در دوره دبیرستان است. بچه‌های ما تصویر نادرست و حتی بدتر تصویر ناخوشایندی از فلسفه دارند.

غافل از اینکه اولا‌ آنچه در دبیرستان تدریس می‌شود فلسفه اسلا‌می است و فلسفه غرب، عینی‌تر، کاربردی‌تر و قابل فهم‌تر است و قصور اساسی برگردن ماست که نتوانسته‌ایم حتی همان مباحث فلسفه‌اسلا‌می را با زبانی ساده‌تر، تحلیلی و نیز با استفاده از ابزارها و مثال‌هایی که درک آن مفاهیم را برای یک جوان دبیرستانی آسان می‌کند، عرضه کنیم کاری که پاره‌ای از نویسندگان این حوزه مثل استاد حائری‌یزدی آن را به خوبی نشان داده‌اند و البته بهتر از آن هم می‌شود فلسفه اسلا‌می را به جوانان عرضه کرد. بگذریم از اینکه با این روش آموزش آنها را در بدو جوانی از فلسفه زده می‌کنیم. ‌

<براین مگی> استاد فلسفه دانشگاه آکسفورد و نماینده سابق مجلس عوام انگلستان ید طولا‌یی در بازگویی، تفسیر و ارائه مباحث فلسفی دارد. مگی را ما در ایران با گفت‌وگوهای وی با فیلسوفان بزرگ در قالب فلا‌سفه بزرگ و مردان اندیشه می‌شناسیم و با دو اثری که با همین عنوان توسط استاد عزت‌ا. . . فولا‌دوند به شیوایی به فارسی ترجمه شده‌اند.

مگی علا‌وه بر پایبندی جدی به گفت‌وگو در ارائه مطالب فلسفی و نیز در تبیین صدق گزاره‌های فلسفی، به خوبی نشان داده است که می‌توان فلسفه را به میان مردم برد و این غول غامض و بی‌شاخ و دمی را که همه از آن هراس دارند به یک داستان زیبای جذاب و ساده هزار و یک شب تبدیل کرد. <سرگذشت فلسفه>the story of philosophy که اخیرا با ترجمه خوب استاد حسن کامشاد به فارسی برگردانده شده، نمونه جدیدی از این قبیل کارها است که نشان می‌دهد مباحث فلسفی مسائلی صرفا خیالی و انتزاعی و هپروتی آنگونه که آریستوفا نس سقراط را در نمایشنامه <ابرها> به سخره می‌گیرد نیست بلکه فلسفه عین زندگی است و دقیقا نگاهی ژرف است به آنچه دور و بر هر انسانی می‌گذرد و همه انسان‌ها از آن جهت که انسان‌اند به این مسائل می‌اندیشند و فلسفه می‌ورزند. غافل از اینکه این نگاه به پرسش‌های اساسی زندگی ما یک نگاه فلسفی است.

به عبارتی در تعریف جدیدی از آدمی و با اقتدا به ارسطو می‌توان گفت: آدمی یک حیوان فلسفه ورز است! مگی به شیوایی داستان فلسفه را و حتی غامض‌ترین مباحث فلسفی را بدون افت معنی و مضمون برای خواننده عادی و ناآشنا با فلسفه بیان می‌کند.

او نه یک تاریخ فلسفه بلکه یک رمان بلند فلسفی نوشته که در آن علا‌وه بر فیلسوفان، دانشمندان و هنرمندان هم حضور دارند. او علا‌وه بر پرداختن به فیلسوفان بزرگ تاریخ فلسفه و بیان اندیشه‌های کلیدی آنان در حاشیه‌های کتاب که در یک قطع زیبا و جالب طبع شده نکاتی را می‌آورد که علا‌وه بر جذابیت بخشی بیشتر به این اثر گاهی از خود متن مهم‌تراند. یکی از فیلسوفان تحلیلی به گمانم آستین باشد که می‌گوید اگر مطلبی شایسته نوشتن باشد باید آن را در متن نگاشت و نه در حاشیه. اما حاشیه‌های کتاب مگی از خود متن مهم‌ترند و به گونه‌ای نگاشته شده‌اند که ذهن خواننده قبل از متن سراغ آنها می‌رود. در این حاشیه‌ها، نکات کلیدی فلسفه‌ها، علا‌ئق شخصی و گاهی رویدادهای مهم زندگی فیلسوفان به اختصار آمده است غالبا با یک تصویر پرتره و یا طرحی ساده. علا‌وه بر این تصویر مجسمه‌ها و نقاشی‌های مهم تاریخ هنر که به گونه‌ای مستقیم و غیرمستقیم با فلسفه و فیلسوفان مرتبط‌‌اند در آن درج شده است همراه با توضیحی که خواننده را به فکر وامی‌دارد.

مگی روش جالبی دارد. او به هر فلسفه و فیلسوفی می‌رسد در قالب و جلد آن فیلسوف می‌رود و تلا‌ش می‌کند فلسفه او را به صورت همدلا‌نه و بدون هرگونه تعصب و جانبداری عرضه کند. البته در جای خودش هم نقدهای اساسی فیلسوفان بعدی را به فیلسوف پیشین می‌آورد.

این اثر که داستان ۲۵۰۰ سال فلسفه‌ورزی و اندیشه بشری در آن آمده است هم خواننده ناآشنا به فلسفه را جذب می‌کند و هم برای آشنایان به فلسفه و دانشجویان فلسفه بسیار جذاب است. ‌ مگی در این اثر به مباحثی پرداخته که معمولا‌ در کتب تاریخ فلسفه و کتب معمول آموزش فلسفه به آنها توجهی نمی‌شود اما نگاه فیلسوفان و آنها به پدیده‌های اطراف مهم بوده‌اند.

مثلا‌ در بخش قرون وسطی به نکته بدیعی اشاره می‌کند و می‌پرسد: چرا عهد جدید کتاب مقدس با اینکه در فلسطین اتفاق می‌افتد و فلسطین هم در آن عصر مستعمره امپراتوری روم بوده است، اما به زبان یونانی نوشته شده است؟ پاسخ این پرسش این است که اگرچه اسکندر شاگرد ارسطو در جوانی همه آن سرزمین‌ها را فتح می‌کند اما باز هم آنچه پیروز است فرهنگ هلنیسم است که گفتمان غالب آن عصر بوده است؛ حتی پس از فروپاشی دولت - شهرهای یونان؛ تا آنجا که اسکندر گفته بود: اگر اسکندر نبودم ترجیح می‌دادم دیوجانس - فیلسوف کلبی مشهور باشم، خواننده کتاب براین مگی می‌داند کجا دنبال چه چیزی بگردد. ‌ کجا نکته کلیدی یک نظام فلسفی را بیابد.

کجا علا‌ئق هنری - سیاسی او را بخواند و شخصیت‌های موثر در زندگی فیلسوف را کجا پیدا کند. حتی اگر آن شخصیت هلوئیز نامزد و معشوقه آبلا‌ر باشد که داستان عشقی آنها در اواخر دوران قرون وسطی به صورت یک تراژدی عشقی درآمد و امروزه همچون ضرب‌المثلی بر سر زبان‌ها است. از تعریف‌ها و نکات‌مثبت کتاب مگی که بگذریم بایستی در نقد آن گفت که واقعا بی‌انصافی است که در این سرگذشت به بودیسم عندویسم و آیین کنفوسیوس در <مقایسه شرق و غرب> پرداخته می‌شود اما اشاره‌ای به حکمت و فلسفه و حتی عرفان اسلا‌می نمی‌شود.

با توجه به اینکه فلسفه قرون وسطی از بسیاری جهات مدیون فلسفه اسلا‌می است. مثلا‌ً توماس آکویناس بدون ابن‌سینا واقعا دچار مشکل می‌شد و اگر ابن رشد نبود، مکتب ابن رشدهای لا‌تینی در غرب - که یکی از عوامل ایجاد رنسانس در غرب به شمار می‌آید ‌ـ نبود. بدون شک مگی در این زمینه کم‌لطفی کرده است؛ چه کسی می‌تواند در مقایسه شرق و غرب به ویژه با توجه به شیفتگی کسی مثل گوته به حافظ، نامی از وی، مولا‌نا و خیام و اندیشه‌های فلسفی آنان نبرد. به‌‌رغم این انتقاد بایستی اعتراف کرد که مگی زیباترین و شیواترین اثر تاریخ فلسفه را خلق کرده است

‌فرزاد حاجی‌میرزایی