مفهوم بصیرت

▪ پرسش:
بصیرت چیست و تفاوت آن با دیدن ، شناخت و علم چیست ؟
ـ پاسخ:
بصیرت در شرایط حاضر یکی از مهم ترین و راهبردی ترین کلید واژه های کاربردی است که در اوضاع کنونی جامعه بر امت مسلمان …

پرسش:

بصیرت چیست و تفاوت آن با دیدن ، شناخت و علم چیست ؟

ـ پاسخ:

بصیرت در شرایط حاضر یکی از مهم ترین و راهبردی ترین کلید واژه های کاربردی است که در اوضاع کنونی جامعه بر امت مسلمان لازم است تا درپرتو آن بتوانند راه حق از باطل را تشخیص داده و در مسیر صراط مستقیم الهی گام بردارند.

واژه شناسی بصیرت

واژه بصیرت «بصر» است که، دو معنای اصلی دارد: یکی علم و دیگری درشتی، سختی و خشونت، در اینجا، معنای نخست مقصود است.

احمدبن فارس، در این باره می گوید: «باء و صادوراء (بصر) دو معنای اصلی را تشکیل می دهند یکی عبارت است از علم به چیزی. گفته می شود «هوبصیر به» یعنی: او به آن چیز دانا است» ... بصیرت به معنای سپر است و به معنای برهان هم آمده است. اصل همه اینها روشن بودن چیزی است...اما معنای اصلی دوم، درشتی (و زمختی) است. (معجم مقاییس اللغه، ج ۱. ص ۲۵۳) ابن منظور، «بصر» و «بصیرت» را چنین امضا کرده است!

بصر یعنی چشم؛ اما (برخلاف عین) مذکر است. گفته شده! بصر عبارت از حواس دیدن است «بصیرت» یعنی حجت... بصر یعنی نفوذ دردل. «بصرالقلب»، به نگاه و خطور آن می گویند و بصیرت یعنی عقیده قلبی... بصیرت، یعنی هوش... «فعل ذلک علی بصیره » یعنی از روی قصد و آگاهی و «علی غیر بصیره » یعنی از روی غیر یقین... «بصیره من امرکم ویقین» یعنی با داشتن شناخت و یقین در کار شما»... بصیرت یعنی عبرت. بصیر یعنی علم. بصرت بالشی، یعنی: آن چیز را دانستم... و بصیریه معنای عالم است. (لسان العرب، ج ۴، ص ۴۶)

راغب اصفهانی، در توضیح معنای بصر و بصیرت می گوید: «بصر، به عضو بینایی... و به نیرویی که در آن است گفته می شود. به نیروی ادراک کننده قلب هم «بصیرت» و «بصر» می گویند... و به عضو بینایی، کمتر بصیرت گفته می شود... در صورت دیدن با حواس بینایی، چنانچه با رویت قلبی همراه نباشد، به ندرت گفته می شود: «بصرت». (مفردات الفاظ قرآن، ص ۷۲۱) در جمع بندی نهایی آنچه در تبیین معنای بصیرت آمده، نشان می دهد که این واژه در معانی گوناگونی بکار رفته است مانند دانش ، بینش دل، نوردل، آگاهی، زیرکی، هوشیاری، برهان، عبرت و اعتقادات صحیح دینی. اما همه این معانی، در واقع، همان طور که ابن فارس گفته «به معنای اولیه ماده بصیرت باز می گردد. حتی اطلاق «بصر» به چشم نیز بدان جهت است که چشم نیز یکی از مهم ترین راههای تحصیل علم و مزمت است.

گفتنی است که هرچند بصیرت، در اصل به معنای علم است، لکن باید توجه داشت که هر علمی بصیرت نیست و هر عالمی، بصیر نامیده نمی شود، بلکه این واژه، حاکی از نوعی احاطه علمی و آینده نگری است. به بیان دیگر بر پایه برخی از پژوهش ها، واژه بصیرت در فرهنگ های مختلف بیش از سی معنا را به خود اختصاص داده که موضوع آینده و آینده نگری در میان بیشتر آنها مشترک است.