ناتو سازمانی برای تمام فصول

حضور ناتو در افغانستان که نخستین مأموریت آن در خارج از کشورهای عضو بود, اهمیت این سازمان را برای ایفاء نقش صلح بانی بین المللی افزایش داد اگرچه ناتو در بحران عراق دخالت نکرد, اما زمزمه هائی برای حضور آن و حفاظت از منطقه پرواز ممنوع در دارفور به گوش می رسد

ائتلاف‌ها و سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تحت شرایط خاصی و در واقع در پاسخ به یک نیاز خاص تشکیل می‌شوند. معمولاً با برطرف شدن آن شرایط خاص، فلسفه وجودی ائتلاف و سازمان‌های مذکور نیز منتفی می‌شود و آنها از بین می‌روند.

البته اگر سازمان و یا ائتلافی برای پاسخ به یک مسئله بنیادی ایجاد شود، قاعدتاً از عمر طولانی برخوردار خواهد بود. سازمان پیمان آتلانتیک شالی (ناتو) در سال ۱۹۴۹ در پاسخ به تهدیدات ابرقدرت شرق (شوروی) به‌وجود آمد. با فروپاشی شوروی در اواخر دهه ۱۹۸۰، انتظار می‌رفت که ناتو نیز مانند سازمان رقیب خود (ورشو) به تاریخ سپرده شود اما این سازمان با تعریف جدید اهداف سازمانی روز به روز قدرتمندتر می‌شود.

امروزه ناتو دیگر به ماده پنجم اساسنامه خود (تهدید یکی از اعضاء به‌مثابه تهدید همه اعضاء است) استناد نمی‌کند، بلکه در حال تبدیل شدن به یک بازیگر در عرصه بین‌المللی است. فقدان نیروی نظامی سازمان ملل زمینه را برای ایفاء این نقش توسط ناتو فراهم کرده است. جنگ ۷۸ روزه ناتو علیه صربستان در سال ۱۹۹۹ نخستین مصداق در این رابطه است.

حضور ناتو در افغانستان که نخستین مأموریت آن در خارج از کشورهای عضو بود، اهمیت این سازمان را برای ایفاء نقش صلح بانی بین‌المللی افزایش داد. اگرچه ناتو در بحران عراق دخالت نکرد، اما زمزمه‌هائی برای حضور آن و حفاظت از منطقه پرواز ممنوع در دارفور به گوش می‌رسد. آنچه اخیراً بر اهمیت نقش ناتو افزوده که برای ایران نیز حساسیت ویژه‌ای ایجاد می‌کند، استقرار سپر دفاع موشکی اروپا در کشورهای عضو آن است. در این نوشتار پس از معرفی اجمالی ناتو و تاریخ تحول آن، مهمترین مأموریت‌های جدید آن را بررسی می‌کنیم.

● تشکیلات و ارکان ناتو

تشکیلات ناتو را می‌توان به سه بخش اصلی تقسیم کرد:

۱) شورای آتلانتیک شمالی

این شورا رکن اصلی ناتو است و همه کشورهای عضو در آن نماینده دارند و دارای دو حق رأی مساوی هستند. شورا دو نوع اجلاس دارد. اجلاس وزیران که سالی دو تا سه بار تشکیل می‌شود و به نمایندگی از هر دولت یک یا چند وزیر برجسته بسته به کار شورا در آن شرکت می‌کنند و ریاست آن هر بار بر عهده وزیر خارجه یکی از اعضاء است. دیگری اجلاس در سطح نمایندگی دائم کشورها که همواره در بروکسل حضور دارند، به نام شورای نمایندگان دائمی که هفته‌ای یک تا دو بار تشکیل جلسه می‌دهد.

وظایف شورای وزیران رسیدگی و اخذ تصمیم در مورد امور اساسی، اداری و مالی پیمان و برقراری ارتباط بین مقامات نظامی و غیرنظامی است. شورای آتلانتیک تعدادی کمیته و گروه تشکیل داده تا مسائل مختلفی را که به آنها ارجاع می‌شود مورد مطالعه قرار دهند. مهمترین این کمیته‌ها عبارتند از: کمیته مشاوران سیاسی، کمیته مشاوران اقتصادی، کمیته بررسی سالانه، کمیته تسلیحات و ...

۲) دبیرخانه

رکن دیگر ناتو، دبیرخانه است که در رأس آن دبیر کل قرار دارد. وی توسط شورا انتخاب می‌شود. دبیر کل، رئیس شورای نمایندگان دائم است و مسولیت اداره دبیرخانه و امور مختلف پیمان را بر عهده دارد و مسائل گوناگون را برای تبادل‌نظر به شورا پیشنهاد می‌کند. دبیر کل کنونی ناتو ”یاپ دی هوپ شفر“ هلندی است که از اول ژانویه ۲۰۰۴ برای یک دوره چهار ساله فعالیت خود را اغاز کرد. پیش از وی لرد رابرتسون و قل از آن نیز خاویر سولانا دبیر کل ناتو بودند. تاکنون ناتو ۱۳ دبیر کل داشته است.

۳) کمیته نظامی

عالی‌ترین رکن ناتو، کمیته نظامی است که شورای وزیران سازمان، آن را تعیین کرده و اختیاراتی خاص به آن تفویض کرده است. این کمیته متشکل از رؤسای ستاد ارتش کلیه کشورهای عضو است و در برابر شورا، مسئول است. جلسات کمیته نظامی، دائمی نیست و حداقل دو بار در سال یا هر زمان که ضرورت ایجاب نماید، تشکیل می‌شود، وظیفه کمیته نظامی ارائه را‌ه‌حل‌های مناسب برای مسائل نظامی به شورا است.

● فرماندهی ناتو

فرماندهی ناتو از نظر جغرافیائی و سیاسی به سه فرماندهی نظامی و یک گروه طرح‌ریزی ناحیه‌ای تقسیم شده است. حدود و اختیارات هر یک از فرماندهی‌ها با توجه به عوامل مختلف از جمله جنگ و صلح تفاوت دارد. نیروهای نظامی عضو ناتو را می‌توان به سه دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:

۱) نیروهائی که تحت فرماندهی مستقیم ناتو قرار دارند.

۲) نیروهائی که دول عضو پذیرفته‌اند در صورت وقوع جنگ یا بسیج عمومی در اختیار سازمان قرار دهند.

۳) نیروهائی که تحت فرماندهی ملی کشورهای عضو قرار دارند.

سه فرماندهی نظامی و گروه طرح‌ریزی ناحیه‌ای ناتو به‌شرح زیر تقسیم شده است.

الف) فرماندهی عالی متفقین در اروپا

قلمرو این فرماندهی از دماغه شمل تا دریای مدیترانه و از اقیانوس اطلس تا شرق ترکیه (به‌جز انگلیس و پرتغال) است. این فرماندهی خود دارای فرماندهی‌های تابعه زیر است: فرماندهی شمال اروپا، فرماندهی مرکز اروپا، فرماندهی جنوب اروپا، ناحیه دفاع هوائی انگلیس.

ب) فرماندهی منطقه اقیانوس اطلس

قلمرو این فرماندهی از منطقه قطب شمال تا مدار رأس‌السرطان و از آب‌های ساحلی آمریکای‌شمالی تا آب‌های ساحلی اروپا، آفریقا و پرتغال ادامه دارد.

این فرماندهی نیز چندین فرماندهی تابعه دارد.

● تاریخ تحول ناتو

این سازمان امنیت جمعی تاکنون در سه موج بزرگ فعالیت سیاسی نظامی انجام داده است این امواج عبارتند از: از پیدایش تا فروپاشی شوروی پس از پایان جنگ سرد و از حادثه ۱۱ سپتامبر به این سو.

تشکیل اولیه ناتو که فلسفه وجودی آن، ایجاد کمربند امنیتی به دور دموکراسی‌های غربی و محاصره ابرقدرت شرق و اقمارش بود که بعدها در پیمان ووشو گرد آمدند، در پیمان بروکسل گذاشته شد.

بلژیک، هلند، لوکزامبورگ (کشورهای بنلوکس)، فرانسه و انگلیس ۱۷ مارس ۱۹۴۸ این پیمان را که بعدها اتحادیه اروپای غربی نام گرفت، تشکیل دادند. به‌تدریج زمینه ورود آمریکا به این پیمان فراهم شد. در آن مقطع که جنگ سرد شروع شده بود، اروپا نمی‌توانست بدون آمریکا در مقابل شوروی قد علم کند. در ۴ آوریل ۱۹۴۹ با پیوستن کشورهای آمریکا، کانادا، پرتغال، ایتالیا، نروژ، دانمارک و ایسلند به پنج کشور پیمان بروکسل، پیمان آتلانتیک شمالی در واشنگتن امضاء شد. با پیوستن ترکیه و یونان در سال ۱۹۵۲، تعداد این اعضاء افزایش یافت. جمهوری فدرال آلمان در سال ۱۹۵۵ به این پیمان پیوست و این نقطه‌عطفی در تاریخ ناتو محسوب می‌شود. تنها پنج روز پس از پیوستن آلمان، بلوک شرق در ۱۴ می ۱۹۵۵، پیمان ووشو را تشکیل داد. به این صورت بلوک غرب و شرق در دو اتحادیه نظامی در مقابل یکدیگر قرار گرفتند.

با فروپاشی بلوک شرق در پایان‌ دهه ۱۹۸۰ و تجزیه اتحاد جماهیر شوروی، عصر دوم تاریخ ناتو آغاز می‌شود. این در حالی است که انتظار می‌رفت با از بین رفتن فلسفه وجودی، این پیمان نیز از بین برود، زیرا ائتلاف‌ها معمولاً با از بین رفتن علت ایجاد آنها، خود نیز فرو می‌پاشند.

در ژوئن ۱۹۹۰، ناتو در اعلامیه ”تون‌بری“ رسماً پایان جنگ سرد را اعلام کرد و پیمان ووشو یک سال پس از آن از بین رفت. در این مقطع بود که ناتو اهداف تأسیس خود را باز تعریف کرد و این سازمان نه تنها فرو نپاشید، بلکه روز به روز گسترش یافت.

ناتو استدلال می‌کرد که بیش از یک پیمان نظامی بوده است. توجیه آن نیز این است که ناتو در طول دوره جنگ سرد یک ابزار مهم سیاسی بود. در اعلامیه لندن در سال ۱۹۹۰ اعلام شد که از این پس تکیه بر برخورد هسته‌ای از اهمیت کمری برخوردار بوده و مسائل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در دستور کار آینده سازمان قرار می‌گیرد.

وقوع بحران پلکان در اواخر دهه ۱۹۹۰ و دخالت ناتو در آن نشان داد که این سازمان توانائی انجام مأموریت‌های جدید را دارد. ناتو با این تفسیر که تداوم بحران در بالکان موجب سرایت آن به سایر بخش‌های اروپا و به ناامنی در این قاره منجر می‌شود، در سال ۱۹۹۹ با بمباران تأسیسات زیربنائی صربستان مدیریت بحران را در این منطقه به‌دست گرفت و حتی به تعقیب جنایتکاران جنگی صرب پرداخت. ناتو در این مقطع سازوکارهائی برای گسترش خود تعریف کرد و با کشورهای مختلف در مناطق همجوار همکاری کرد. نیروهای حفظ صلح ناتو در کوزوو مستقر شدند و چندین کشور عضو بلوک شرق به عضویت ناتو درآمدند. در دوره پایان جنگ سرد، دو دیدگاه درباره آینده ناتو مطرح شد:

الف) دیدگاه آمریکائی، که مبتنی بر حفظ ناتو و رهبری آمریکا همراه با تغییرات اندکی در ساختار نظامی و تشکیلاتی نبود که پاسخگوی نیازهای احتمالی ناشی از نابسامانی در شرق اروپا باشد.

ب) دیدگاه اروپائی مبنی بر تقویت بنیه دفاعی کشورهای اروپا به‌طوری که سازمان اروپائی در آینده جانشین ناتو شود. مشاجرات مذکور با اعلامیه کپنهاگ در ۷ ژوئن ۱۹۹۱ خاتمه یافت. براساس این اعلامیه:

۱) اتخاذ آتلانتیک شمالی به‌عنوان یکی از ستون‌های امنیت اروپا باقی ماند.

۲) هویت ارزیابی امنیت و دفاع که خواست اروپائیان به‌منظور قبول مسئولیت بیشتر در این زمینه است، مورد تأیید قرار گرفت.

۳) حوزه جغرافیائی اتحادیه (آمریکا، کانادا، اقیانوس اطلس شمالی، دولت‌های عضو اروپای غربی ناتو) غیر قابل تغییر اعلام شد.

حادثه ۱۱ سپتامبر نقطه عطفی در تاریخ روابط بین‌الملل محسوب می‌شود این حادثه حتی به مرجعی برای تقسیم‌بندی تاریخ تبدیل شده به‌گونه‌ای که مسائل بین‌المللی را به دور قبل و پس از حادثه ۱۱ سپتامبر تقسیم‌بندی می‌کنند. بدون شک این حادثه بر ناتو نیز بسیار تأثیر گذاشته است.

تنها یک روز پس از این حادثه یعنی در ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۱، موضوع اجراء ماده ۵ اساسنامه ناتو در دستور کار قرار گرفت. این ماده که در واقع مهمترین و پایه‌ای‌ترین اساس ناتو است، می‌گوید: همه طرف‌ها موافقتند که حمله مسلحانه علیه یکی از آنها در اروپا یا آمریکای‌شمالی باید حمله به همه تلقی شود. در نتیجه موافقند که اگر این حمله رخ داد، آنها براساس حقوق دفاع از خود که در ماده ۵۱ منشور ملل متحد نیز ذکر شده، اقدام کنند و یا از کشور مورد حمله واقع شده با ابزارهای ضروری از جمله نظامی دفاع کنند.

ناصر پورحسن

---