تولد یک منظومه عاشورایی

در میان آثار منظوم که در ادبیات شیعی در سوگ و رثای شهدای کربلا سروده شده است دو اثر برجسته به عنوان دو الگوی برتر شعر عاشورایی همواره مورد توجه بوده‌اند.
نخست ترکیب ‌بند دوازده …

در میان آثار منظوم که در ادبیات شیعی در سوگ و رثای شهدای کربلا سروده شده است دو اثر برجسته به عنوان دو الگوی برتر شعر عاشورایی همواره مورد توجه بوده‌اند.

نخست ترکیب ‌بند دوازده بندی محتشم کاشانی شاعرعصر صفوی که ابیاتی از آن قرن‌هاست زینت‌بخش پرده‌های عزاداری سالار شهیدان است و از این رو به این پرده ها، پرده‌های دوازده بند می‌گویند.

مرثیه‌ای که سال هاست حداقل بیت نخست آن در حافظه همه عاشقان اباعبدالله(ع) نقش بسته است:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است

باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

ترکیب‌بند محتشم به عنوان یک مرثیه و یک شاهکار ادبی در این حوزه اثری بی‌نظیر است به گونه‌ای که بسیاری از شاعران پس از محتشم به استقبال این اثر رفته اند ولی هیچ کدام نتوانسته‌اند در مرتبه‌ای بالاتر قرار بگیرند و سروده‌هایشان به توفیق محتشم نرسیده است.

شاعرانی مثل: صباحی بیدگلی، وصال شیرازی، سروش اصفهانی، فیاض لاهیجی و وحشی بافقی.

و دوم منظومه‌ای از عمان سامانی که در دوران ناصرالدین شاه سروده شده است.

مثنوی عمان سامانی موسوم به «گنجینه الاسرار» که یـــک منظومه حدود هزار بیتی است و با این مطلع آغاز می‌شود:

کیست این پنهان مرا در جان و تن

کز زبان من همی گوید سخن

شعری که نگاهی کاملا عرفانی به حرکت و قیام امام حسین (ع) دارد، عمان سامانی در این مثنوی به لحاظ زبان و تصویرسازی گاهی به مولانا و عطار نزدیک می‌شود، ولی این تاثیرها بسیار کم رنگ است و اثر برجسته او نیز یک شاهکار ادبی است.

فرازهای وداع سیدالشهدا با حضرت زینب(س)، شهادت حضرت ابوالفضل (ع) و وداع سیدالشهدا(ع) با ذوالجناح از زیباترین فرازهای این اثر بی‌نظیر است.

برجستگی و شهرت این دو اثر ادبی بسیاری از شاعران معاصر را نیز تحت تاثیر قرار داده و به استقبال محتشم و عمان برده است.

شاعرانی مثل: مشفق کاشانی، ملک‌الشعرای بهار، امیری فیروزکوهی، محمود شاهرخی، موسوی گرمارودی و علیرضا قزوه.

البته شاعران معاصر عمدتا به استقبال محتشم رفته و در قالب ترکیب‌بند به خلق اثر پرداخته‌اند و کمتر به سرودن منظومه علاقه نشان داده‌اند.

ضربان ذات (عطش‌نامه) عنوان منظومه‌ای است از قربان ولیئی که اخیرا توسط نشر نیستان منتشر شده است. این منظومه حدودا ۲۵۰ بیتی که بر وزن هفت پیکر نظامی گنجوی سروده شده در دل خود چند غزل کوتاه را نیز جای داده است و شاید درست‌تر باشد که قالب این اثر را مثنوی ـ غزل بنامیم.

شاعر در این منظومه تلاش می‌کند با بهره‌گیری از زبان و تفکری عرفانی تغزلی در روایتی نرم، قیام سالار شهیدان را تصویر کند:

آن طرف پاره‌های شب بودند/ این طرف جوهر طرب بودند/ آن طرف مردگان جنبنده / این طرف زندگان تابنده / آن طرف فصل بود و کثرت بود/ این طرف وصل بود و وحدت بود / آن طرف گرچه با عدد بودند / این طرف جلوه احد بودند/ آن طرف حرف از فراوانی / این طرف فقر، فقر ربانی...

این اثر نیز در نوع خود یک اثر کم‌نظیر و ماندگار است. بهره‌گیری از یک وزن نرم و روان این منظومه را بسیار خواندنی کرده و به زبان گفتار روزمره نزدیک کرده است. خواندن این منظومه را به عاشقان ابا عبدالله در این روزها توصیه می‌کنم.

سعید بیابانکی

شاعر و ترانه سرا