خرپا

خرپای سقف لااقل برای ساختمان‌های سنگی که الوار در آن دیده نمی‌شد، مانند گذشته بود. در فرانسه بیشتر کلیساها و تالارهای بزرگ سقف‌های قوسی داشتند و این امر نقش خرپا را بطور چشم‌گیری …

خرپای سقف لااقل برای ساختمان‌های سنگی که الوار در آن دیده نمی‌شد، مانند گذشته بود. در فرانسه بیشتر کلیساها و تالارهای بزرگ سقف‌های قوسی داشتند و این امر نقش خرپا را بطور چشم‌گیری کاهش می‌داد در انگلستان خرپاها در نیمه نخست سده شانزدهم از رواج افتادند.

شاهکار خرپائی انگلستان بدون شک صومعه وست مینستر است که دهانهٔ آن ۲۱ متر می‌باشد. تیرهای بزرگ تو حلقی که بر روی تکیه‌گاه مثلثی تخته‌ای تکیه دارند خم‌ها را که در قاعدهٔ ستون خرپا چفت شده‌اند، نگاه می‌دارند.

... غلبه خرپاهای با چوب‌های کوتاه و پیچیدگی چفت و بست آنها آشکار است حرفه خرپاسازی در اواخر سده پانزدهم به مرز تکامل خرپا سازی پیشامده دست یافت. سادگی خرپاهای قاب‌بندی شده سبب رواج پنجره گذاری گردید که به مسأله روشنائی اتاق‌ها مربوط می‌شود. روش‌های ساختمان پیش آمده متنوع بود... برای مقابله با فشارهای جانبی بر روی زبانه‌های محل اتصال، ستون‌ها را با تراورس‌ها یا تیرهای عرضی بهم مربوط می‌کردند. این روش مستلزم وجود تراورس‌های جلو آمده (بناهای پیش آمده تراورسی) است. بدین طریق خرپاهای مستحکمی ایجاد می‌شد.

خرپا فنون خرپاسازی ارتباط نزدیکی با کار ساختمانی دارد. در کلیساهای بدون سقف ضربی دوران رمانسک از شیوه خرپاگذاری با سیلیک رومی استفاده می‌شد. درین کلیساها. معمولاً بطور متناوب از قوس‌های سنگی و خرپا تشکیل می‌شد. سیستم خرپاهای رمانسک مانند دوران باستانی روم دارای تیرهای مهاری بود. این خرپاها گاهی با خرپاهای کوچکتر بدون تیر مهاری یک در میان می‌شدند. درین نوع خرپاسازی تیرهای چهارگوش پهن را، که بطور اریب شکافته بودند بکار می‌بردند.

خرپا ـ ساختمان‌های خرپایی

در کتاب‌های تاریخی فنی غربی چنین آمده است که اولین نوع ساختمان‌های خرپائی در قرن شانزدهم میلادی ساخته شده است. چنین گفته شده که اولین نوع خرپای واقعی ثبت شده در تاریخ در قرن شانزدهم توسط یک مهندس رومی بنام پالادیو (Paladio) و (۱۵۸۰ ـ ۱۵۱۸ م) آبٔآع و ساخته شده است. اما چنین بنظر می‌رسد که تاریخ ساختمان‌های خرپایی با دقتی که شایسته آن است مطالعه نشده و اکتشافات باستان‌شناسی نیز تاکنون در این مورد دقیقاً بررسی نشده است. در این بخش سندی تاریخی ارائه می‌شود که نشان دهندهٔ آن است که ساختمان خرپایی در ایران باستان از هزاره سوم قبل از میلاد ساخته می‌شده است.

خرپای صفحه‌ای و یا فضائی عضوی ساختمانی است که برای تحمل بارها وارده بر ساختمان بنحوی اقتصادی و کارآبکار برده می‌شود. یک فرم خرپائی از عناصری با مصالحی از قبیل فلز، چوب، پلاستیک و غیره تشکیل می‌یابد که بنحوی خاص بیکدیگر متصل گشته و ساختمانی مرکب از اشکالی مثلثی را به‌وجود می‌آورد. خرپائی که بدین ترتیب ساخته می‌شود نیروهای وارده را از نقطه نظر مکانیکی بنحوی اقتصادی‌تر از تیرهای توپر مشابه تحمل می‌نماید. برای تحمل بار معین، خرپا معمولاً از سایر اعضاء ساختمانی مشابه سبکتر و ساختن آن نیازمند مصالح بکار رفته کمتری است. مصالح بکار رفته در خرپا حتی‌الامکان دور از خط محور یقرار داده می‌شود و در نتیجه مقاومت و سختی بیشتری حاصل می‌گردد.

مورد استناد در این بررسی لوحه‌ای است که در حفاری‌های باستان‌شناسی شوش بدست آمده و تاریخ آن به هزاره سوم قبل از میلاد می‌رسد.

خرپا با دقتی خاص و به‌صورت مجموعه‌ای از اشکال مثلثی که از لحاظ مکانیکی برای ایستایی خرپا ضرورت دارد ترسیم گشته است. ترسیم مجموعه خطوطی که با این ترتیب خاص فرم خرپایی را به‌وجود آورده‌اند، نمی‌تواند تصادفی و بدون طرح قبلی بوده باشد. جزئیات ساختمانی از قبیل اتصال عناصر در گره‌ها و اشکال مثلثی، و اینکه برای تسهیل در پخش نیرو عنصر زیرین طولانی‌تر از عنصر بالائی خرپا است، از طرف طراح آن بخوبی مجسم شده است.

این خرپا که در دو بعد ترسیم شده احتمالاً در اصل نمائی از یک خرپای فضائی بوده که خود نشانه بارز دیگر از استعداد و درک مکانیکی سازندگان آن است.

پیدائی و ساختن خرپا در دوران باستان بی‌گمان بر پایه‌ٔ محاسبات تئوریک انجام می‌گرفته است، اما ساختمانی که به‌وجود می‌آمده و کارآئی آن در تحمل بارهای واردهٔ سنگین را می‌توان دلیل قاطعی بر میزان مهارت و درجهٔ درک فنی سازندگان آن دانست. اختراع فرم‌های خرپائی با سختی و مقاومت زیاد و به‌گونه‌ٔ تکامل یافته نمایانگر این است که سازندگان آنها بطور ذهنی از اصول و قوانین ایستایی که پایه‌های تئوریک آن قرن‌ها بعد گذارده شده آگاهی داشتند.

ساختمان‌های خرپائی در پیرامون پنج هزار سال پیش در شوش و در جنوب غربی ایران ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است. این تاریخ بر هر گونه پیشینه‌ها و گاهیابی که تاکنون در این مورد ابزار شده مقدم است.