ترجمه شناسی

ترجمه شناسی شاخه ای از علوم انسانی است که هدف آن مطالعه سازمان یافته ابعاد نظری و عملی ترجمه است واژه جدید «ترجمه شناسی» که از سال ۱۹۷۲ بر سر زبانها افتاد, برای نخستین بار توسط برایان هریس کانادایی مطرح شد

● علم یا هنر ترجمه؟

ترجمه‌شناسی شاخه‌ای از علوم انسانی است که هدف آن مطالعه سازمان یافته ابعاد نظری و عملی ترجمه است. واژه جدید «ترجمه‌شناسی» که از سال ۱۹۷۲ بر سر زبانها افتاد، برای نخستین بار توسط برایان هریس۲ کانادایی مطرح شد. به عقیده هریس، پیدایش چنین واژه‌ای به علت نیازی بود که به یک نام علمی برای زمینه پژوهشی تازه‌ای که در سالهای پس از جنگ توسعه زیادی پیدا کرده بود، احساس می‌شد.

نظریات پیرامون ترجمه در پایان قرن بیستم به طرز چشمگیری توسعه یافت. از نظر اومبرتو اکو۳ علت این پیشرفت سه چیز است: توسعه علم معناشناسی، طرح ترجمه مکانیکی ـ که علی‌رغم نواقصش باعث شده که بهتر ترجمه را درک کنیم ـ و نیز تعدد ترجمه‌ها به دلیل گسترش بازار کتاب.

معنی واژه «ترجمه‌شناسی» حتی در زیر خامه خالق آن نیز متفاوت و متغیر بوده است. ابتدا به معنی رویکردی زبانی نسبت به کار ترجمه مورد استفاده قرار گرفت. اما این تعریف به زودی از طرف پژوهندگان دیگری با دیدگاههای متفاوت رد شد. این واژه امروزه به معنی رویکردهایی اگر نه متناقض، دست کم متفاوت نسبت به عمل ترجمه است.

برخی از نویسندگان دوست دارند که از ترجمه‌شناسی به عنوان یک علم نام ببرند؛ علمی که روش کار خود را از زمینه‌های مطالعاتی مختلفی که ترجمه با آنها در ارتباط است ـ مانند نقد ادبی، ادبیات تطبیقی، زبانشناسی، تاریخ و فلسفه ـ به عاریت می‌گیرد. برخی نیز مانند آنری مشونیک به آن به دیده «فن» و «هنر» ترجمه می‌نگرند.

● پیشگامان ترجمه‌شناسی

۱) والتر بنیامین۵، رابط انسانیت

والتر بنیامین مترجم و متفکر یهودی‌‌الاصل آلمانی، به واسطه عمق و تازگی اندیشه‌هایش از پیشگامان ترجمه‌شناسی محسوب می‌شود. بنیامین همه عمر خود را صرف ارتباط کرد: ارتباط میان زبانها، فرهنگها و مکانها.

بنیامین متولد سال ۱۸۹۲ در برلین است. او که عاشق پاریس و فرهنگ فرانسوی است تابلوهای پاریسی بودلر را ترجمه می‌کند. با رد شدن تز دکترایش درباره «درام باروک در آلمان» و محروم شدن از حرفه دانشگاهی، برای کسب معاش، ناگزیر به کار ترجمه و نقد رو می‌آورد.

در سال ۱۹۲۸ دست به ترجمه «در جستجوی زمان از دست رفته» مارسل پروست می‌زند. علاقه بنیامین به پروست که نسبت به او احساس قرابت شدیدی می‌کند، بی حد و حصر است. بنیامین علاوه بر پروست، کارهایی از بالزاک و بودلر را نیز به آلمانی برگردانده است.

والتر بنیامین در سال ۱۹۴۰ به هنگام فرار از نازیسم، در مرز فرانسه ـ اسپانیا اقدام به خودکشی می‌کند.

▪ دستاوردهای بنیامین در ترجمه

جای بسی شگفتی دارد که چرا بنیامین برای مترجمان و دنیای ترجمه تا این اندازه مهم است؟ چرا که اهم کارهای او صرف نقد ادبی شده است. دلیل اهمیت او به خاطر نشان دادن رابطه میان‌ آفریدن و ترجمه است، و آن هم به دو طریق: ابتدا در زندگی‌اش؛ که طی آن کار ترجمه همواره بر دانش نقد او افزوده است. و در مرحلة بعد، به خاطر نوشته کوتاهی که در چند صفحه با نام «وظیفه مترجم» چاپ کرده است. او در این مقاله پیچیده، سعی در تشریح این مسئله دارد که چیز چیز باعث ترجمه‌پذیری یک متن می‌شود. از نظر وی، دلیل اینکه ترجمه می‌کنیم، حفظ و نگهداری متن اصلی نیست. ترجمه نباید عملکرد مقبره‌ای برای مردگان را داشته باشد.

در نتیجه، ترجمه نه برای ادای احترام است و نه برای نشان دادن تاریخ، زبان یا فرهنگ یک ملت. بلکه ترجمه مکانی است که انسانها می‌توانند در آن، از ورای فضا و زمان با هم گفتگو کنند. برای او، ترجمه همان الزام و زندگی اثر را دارد. در این زندگی هم خیانت وجود دارد و هم نقصان. اما خود این زندگی، آفریدگار گفتگو و کلام است.

بنیامین از مترجمان بزرگ آلمانی مانند لوتر، هولدرلین، فوس یا اشتفان گئورگه به این دلیل قدر‌دانی می‌کند که نه تنها آلمانیها را با دیگر فرهنگها آشنا کرده‌اند، بلکه زبان‌ آلمانی را نیز غنی‌تر کرده و حد و مرزهای آن را بسط داده‌اند. بنابراین زبان مقصد، فقط یک زبان وفادار نیست؛ و قادر است به هنگام تماس با بیگانه تغییر ماهیت دهد.

۲) ژرژ موئن ۶ (۱۹۱۰ ـ ۱۹۹۲)

زبانشناس و معنا‌شناس فرانسوی که قسمت عمده آثارش درباره ترجمه است. مونن خالق دو مفهوم اساسی در ترجمه‌شناسی است:

▪ مفهوم «شیشه‌های شفاف و شیشه‌های رنگی»

شیشه‌های شفاف که از این جمله گوگول «به چنان شیشه شفافی مبدل شدن که گویی شیشه‌ای وجود ندارد» گرفته شده است، به آن دسته از ترجمه‌ها اطلاق می‌شود که در آنها اثری از زبان، زمان و یا تمدن زبان اصلی باقی نمانده است. خواننده در این گونه ترجمه‌ها کار مترجم و جابه‌جایی زبانی را از ورای شیشه کاملا‌ً شفاف آن تشخیص نمی‌دهد. ترجمه‌های مقصد محور، قومگرا و به عبارتی «زیبارویان بی‌وفا»، ترجمه‌هایی از این دست هستند.

اما شیشه‌های رنگی در نقطه مقابل شیشه‌های شفاف قرار دارند. یعنی ترجمه‌هایی که در آنها آثار زبان، زمان و تمدن زبان اصلی مشاهده می‌شود. خواننده به هنگام خواندن این قبیل ترجمه‌ها همواره به یاد دارد که در حال خواندن یک ترجمه است. واژه‌های منسوخ و گرته و عاریه در این نوع ترجمه به وفور یافت می‌شود.

▪ مفهوم «اعتراض پیش از داوری»

ژرژ مونن در کتاب «مشکلات نظری ترجمه»۷ با توجه به نظریه‌های جدید زبانشناسی مسئله امکان ترجمه را مطرح می‌کند. ژان ـ رنه لادمیرال۸ عبارت «اعتراض پیش از داوری» را از این کتاب مونن اقتباس و مطرح کرده است. این اصطلاح عاریتی از واژگان حقوقی، در ترجمه به این معنی است که مترجم پیش از اقدام به ترجمه یک اثر و یا نظریه‌پردازی درباره آن، درباره امکان ترجمه به قضاوت می‌نشیند و به عدم احتمال ترجمه رأی می‌دهد. بحث عدم امکان ترجمه موضوع تازه‌ای نیست و از سنت آگوستن، دانته، دوبله و ولتر گرفته تا ناباکف و جکبسون، همگی به آن پرداخته‌اند. اما مونن در مقاله‌ای تاریخی با عنوان «زیبارویان بی‌وفا»۹ رویه‌ای ستایش‌آمیز نسبت به امکان ترجمه پیش می‌گیرد. او همه برهانها و دلایلی را که در گذشته علیه ترجمه وجود داشته است دوباره مطرح و رد می‌کند و همه را در این جمله خلاصه می‌کند که: «ترجمه با اصل برابر نیست». سپس با جستجویی دقیق و موشکافانه در نظریه‌های جدید زبانشناسی به این نتیجه می‌رسد:

«به جای آنکه مانند مترجمان قدیمی بگوییم که ترجمه همیشه ممکن یا همیشه ناممکن، همیشه کامل یا همیشه ناقص است، امروزه زبانشناسی جدید ترجمه را به صورت عملیاتی تعریف می‌‌کند که توفیق آن نسبی، و سطوح ارتباطی به دست آمده آن متغیر است.»

۳) ژرژ استنر۱۰

او در سال ۱۹۲۹ در یک خانواده یهودی اتریشی که به پاریس مهاجرت کرده بود، به دنیا آمد. استنر استاد ادبیات تطبیقی، روزنامه‌نگار، مورخ عقاید، فیلسوف و رمان‌نویس است، و به سه زبان فرانسه، آلمانی و انگلیسی تسلط دارد. او در کتاب «پس از بابیل» رابطه میان زبان، نظریه‌های زبان و ترجمه را بررسی می‌کند. عنوان اصلی کتاب به خوبی بیانگر موضوع مورد بحث آن است: «پس از بابل، هنر گفتار و ترجمه». بخش نخست کتاب با عنوان «فهمیدن، ترجمه است» به این نکته اشاره دارد که خواندن هر متنی، نوعی تفسیر و ترجمه است. هر گونه ارتباط الگویی است برای ترجمه، برای انتقال معنا.

استنر در بخش چهارم کتاب با عنوان «توقعات نظریه»، بر نظریه‌های ترجمه در طول تاریخ متمرکز می‌شود و آنها را به چهار دسته تقسیم می‌کند:

▪ دوره سیسرون (قرن اول پیش از میلاد) تا هولدرلین (آغاز قرن نوزدهم): در این دوره تجزیه و تحلیل‌ها درباره ترجمه و نتایج به دست آمده، عینی است.

▪ نظریه و پژوهشهای هرمونوتیک: نظریه‌های ذهنی و زبانی بر نظریات ترجمه پیشی می‌گیرند (روش هرمونوتیک یعنی تجزیه و تحلیل درک یک گفتار. مباحث ترجمه در اینجا بیشتر رنگ فلسفی به خود می‌گیرد).

▪ جریان امروزی (که پس از کتاب «همت‌طلبی از سنت ژروم»۱۳ نوشته والری لاربو آغاز گردید).

▪ از آغاز دهه شصت تا کنون: کشف بنیامین و همچنین نفوذ هایدگر و گادامر باعث ایجاد نوعی متافیزیک ترجمه شده است.

محمود گودرزی

پی‌نوشت‌ها:

۱. Traductologie.

۲. Brian Harris.

۳. Umberto Eco.

۴. Henri Meschonnic.

۵. Walter Benjamin.

۶.George Mounin.

۷. Les Problémes Theoriques de La traduction.

۸. Jean – Renél Ladmiral.

۹.Belles Infidél.

۱۰. George Steiner.

۱۱. Aprés Babel.

۱۲. اشاره به داستان ساختن برج بابل دارد: مردمی که به یک زبان سخن می‌گفتند تصمیم گرفتند برای رسیدن به دروازه‌های آسمان برجی بسازند. اما خداوند برای اینکه آنها را تنبیه کند، زبانهای مختلف را آفرید تا بین آنها تفرقه افکند و مانع رسیدن آنها به اهدافشان شود.

۱۳. Sous I۰۳۹;invocation de Saint Jérôme.