جوکر به مثابه بتمن

هرگز طرفدار پر و پا قرص کمیک بوک ها نبودم اما همیشه سیمای بتمن و جوکر را دوست داشته ام فکر می کنم دلیل این که چرا من هرگز طرفدار جدی کمیک بوک ها نبوده ام این است که در کودکی هیچ وقت نمی توانستم پی ببرم که کدامیک از این کمیک بوک ها ارزش خواندن دارد

«هرگز طرفدار پر و پا قرص کمیک بوک‌ها نبودم اما همیشه سیمای بتمن و جوکر را دوست داشته‌ام فکر می‌کنم دلیل این که چرا من هرگز طرفدار جدی کمیک بوک‌ها نبوده‌ام این است که در کودکی هیچ وقت نمی‌توانستم پی ببرم که کدامیک از این کمیک بوک‌ها ارزش خواندن دارد. و دقیقا به همین دلیل من عاشق کمیک بوک «جوک کشنده» بودم، زیرا برای نخستین بار کمیک بوکی را یافته بودم که ارزش خواندن داشت. این کمیک بوک محبوب من است و اولین کمیک بوکی است که به آن علاقه‌مند شدم» (تیم برتن - یادداشتهای فیلم بتمن)

سال ۱۹۷۹ پروژه ساخت بتمن در دست کمپانی وارنر قرار می‌گیرد و برای ساخت آن با کارگردانهای گوناگونی صحبت می‌شود تا اینکه پس از انصراف یا رد کارگردانان پروژه به حالت تعلیق در می‌آید. پس از ده سال پروژه بتمن به خاطر موفقیت اکران «ماجرای بزرگ پی وی» به تیم برتن سپرده می‌شود و برتن براساس دو کمیک بوک به نامهای «شوالیه باز می‌گردد» و «جوک کشنده» با همکاری «سام هیم» مشغول به نوشتن فیلمنامه و انتخاب بازیگر می‌شود. پس از اتمام فیلمنامه، برتن جک نیکلسون را به عنوان بازیگر نقش جوکر انتخاب می‌کند و این انتخاب با تحسینات فراوانی همراه می‌شود اما پس از انتخاب مایکل کیتون به عنوان نقش دوگانه بتمن/ بروس وین تنها پنجاه هزار نامه در مخالفت با این تصمیم به دفتر استودیوی برادران وارنر ارسال می‌شود. اهمیت شخصیت بتمن در آن زمان مشهود است و مخالفتها بر سر انتخاب کیتون تنها به همین نامه‌ها ختم نمی‌شود و ادامه پیدا می‌کند. با این حال برتن بر سر تصمیم خود که البته پیشنهاد تهیه کننده هم بوده پافشاری می‌کند وفیلم بتمن در روز نخست اکران عمومی‌اش با صد میلیون دلار فروش رکورد تازه‌ای را در تاریخ سینما به جای می‌گذارد. از سال ۱۹۸۹ تا کنون نوزده سال گذشته است و شخصیت بتمن باز هم بر روی پرده سینماها به نمایش درآمده، بتمنی که باز هم رو در روی جوکر، دشمن قدیمیش قرار می‌گیرد. تعدادی از منتقدان با اکران اولین فیلم بتمن این اتهام را به برتن وارد کرده بودند که شخصیت جوکر در فیلم بیشتر مورد توجه قرار گرفته است تا شخصیت بتمن. این اتهامات برتن را ناراحت کرده بود تا حدی که برتن بتمن دوم را بدون جوکر و با مشقت فراوانی ساخت. اما حالا اگر انگشت اتهامی به سمت کریستوفر نولان نشانه گرفته شود که او شخصیت جوکر را محور داستان خود قرار داده تا بتمن؛ فکر نمی‌کنم که حتی خود او از این مساله ناراحت شود. «شوالیه تاریکی» او که اکنون رکورد تازه‌ای را به مانند بتمن برتن در تاریخ سینما ثبت کرده هیچ شباهتی به شمایل قهرمان بودن شخصیت بتمن به مانند کمیک بوک‌هایش ندارد و فیلم او اگرچه فانتزی نیست، اما بسیار سیاه‌تر و خشن‌تر از فیلم بتمن برتن است.

در بتمن نولان تفاوت با آثار گذشته مربوط به بتمن بسیار است و اولین تفاوت آن در اسم اثر است، تابحال هیچکدام از فیلمهای بتمن بدون اسم بردن از شخصیت محوری آن یعنی خود بتمن ساخته نشده و برداشتن اسم بتمن و گذاشتن لقب او در نام فیلم اولین و شاید مهمترین تفاوت بتمن نولان است که باعث می‌شود کار او را حتی ندیده هم بتوان متمایز از دیگر آثار ساخته شده از کمیک بوک‌های بتمن دانست. تمایزی که شاید ما را به این اشتباه وادارد که انگار قرار است شخصیت بتمن نیست و نابود شود و تنها لقبی از این اسطوره مدرن در یاد ما بماند. اما باید گفت در فیلم نولان، بتمن نیست و نابود نمی‌شود بلکه زمینی‌تر و ضعیف‌تر می‌شود. زمینی‌تر بدین منظور که همانند تمام آدمها مشکلات عاطفی و روحی خاص خود را دارد و ضعیف‌تر بدان معنا که قادر نیست به صورت قاطعانه و با قلدری دشمنان خود را از پای در بیاورد. ویژگی دوم در «شوالیه تاریکی» برجسته‌تر است. بتمن بدون لوازمی که در اختیارش قرار می‌دهند نمی‌تواند مبارزه کند و جالب اینجاست که با وجود تمام اسلحه‌های فوق مدرن که سی‌آی‌ای هم در اختیارش می‌گذارد او نمی‌تواند از پس دشمنانش بربیاید و تمام این خصوصیات در آخر فیلم با دیالوگی که جیمز گوردون پلیس با بازی (گری اولدمن) به فرزندش می‌گوید مشخص می‌کند که بتمن نیاز به تغییری اساسی دارد.

تفاوتهای شوالیه تاریکی نولان به همینجا ختم نمی‌شود و تفاوت ویژه آن به صورت ناخود آگاه برجسته می‌شود. یعنی شش ماه قبل از اکران فیلم؛ هنگامی که جسد هیث لجر را در آپارتمانش پیدا می‌کنند. هیث لجری که به گفته خودش و تایید جک نیکلسون داشت با ناراحتی‌هایی که با بازی در نقش جوکر به آنها دچار شده بود دست و پنجه نرم می‌کرد و در آخر ناموفق باقی ماند. مرگ لجر باعث شد تا تمام آنونس‌های شوالیه تاریکی تغییر کند و گستردگی بازتاب خبر مرگ لجر باعث شود تا همگان برای دیدن آخرین نقشی که بازی کرده بود به سالن‌های سینما بروند و به تماشای بازی او بنشینند. بازی‌ای که قدرتمندانه و البته با ظرافتهایی خاص ارائه شده و خیلی‌ها را به اسکاری شدن لجر پس از مرگش مطمئن کرده است. مخصوصا در قسمتی که او دیالوگ حالا مشهور خود را بیان می‌کند :«چرا اینقدر جدی پسر؟»

به دور از تمام اتفاقاتی که فیلم قبل از اکران به صورت ناخواسته با آن مواجه شد شوالیه تاریکی خود فیلمی است که شخصیت جوکر را برجسته‌تر از بتمن یا بروس وین به نمایش می‌گذارد. بر جستگی که هم در شخصیت‌سازی فیلمنامه‌نویس و هم در اجرای اثر با تعامل نولان و لجر به چشم می‌خورد. شخصیتی عجیب و غریب و با ویژگی‌هایی خاص که کیتون در صحنه‌ای این ویژگی را اینگونه تفسیر می‌کند :«بعضی‌ها می‌خواهند فقط آتیش بازی راه بندازند». در«شوالیه تاریکی» دیگر برای دیدن بتمن نیست که به دیدن فیلم می‌نشینیم بلکه بتمن شخصیت قهرمان خود را از دست داده و این جوکر است که بیشتر از تمام شخصیتها ما را جذب خود می‌کند.

سید سعید هاشم زاده