روانکاوی, کنکاشی در جنگل تاریک

از بارزترین ویژگی های کار فروید که در جهت فلسفه جدید و از همان نقطه آغاز می شود این است «شک کردن» او با استفاده از این شک درمی یابد که به عنوان مثال فرد در خواب مصنوعی نمی تواند واقعیت را از ضد آن تمیز دهد و از آن نتیجه می گیرد که بسیاری در زندگی واقعی نیز قدرت فهم و هماهنگی با واقعیت را ندارند و برای تحمل بار سنگین آن در توهمی خودساخته یا جامعه یا ساخته زندگی می کنند

از بارزترین ویژگی‌های کار فروید که در جهت فلسفه جدید و از همان نقطه آغاز می‌شود این است: «شک کردن». او با استفاده از این شک درمی‌یابد که به عنوان مثال فرد در خواب مصنوعی نمی‌تواند واقعیت را از ضد آن تمیز دهد و از آن نتیجه می‌گیرد که بسیاری در زندگی واقعی نیز قدرت فهم و هماهنگی با واقعیت را ندارند و برای تحمل بار سنگین آن در توهمی خودساخته یا جامعه یا ... ساخته زندگی می‌کنند.

یکی از اهداف او آن است که به فرد کمک کند همراه با او ماهیت توهم را دریابد و از آن خارج شود و خود را بازیابد تا بتواند واقعیت را آنگونه تغییر دهد که نیازی به توهم نداشته باشد. در این روش آگاهی عامل اصلی است. این آگاهی است که باید به ساحت هشیار وارد شده و توهم موجود در تصورات آن را کشف کند و واقعیت پنهان آن را دریابد.

هر گاه آگاهی بر ساحت ناهشیاری غلبه کند، آنگاه فرد قدرت رهایی از پدیده‌های غیرعقلانی را خواهد یافت. عقل باید به توهم رخنه کند و به آگاهی موجود در واقعیت آگاه شود.

این نقش «خرد و حقیقت» است که روش او را از سایر انواع درمان متمایز می‌سازد. از ویژگی‌های دیگر فروید اعتقاد او به انسان و تمرکز بر ناهشیار است. فرض او این است که انسان تمایلات ناهشیار یکسانی دارد و اگر به ژرفای آن رخنه کند، قدرت درک همنوع خود را خواهد داشت بنابراین موضوع بررسی‌های فروید انسان به مثابه انسان است.

دستگاهی که موتورمحرک آن میزان نسبتا ثابتی از شور جنسی به نام «لیبیدو» است که تنها راه تسکین آن «لذت» است و این چرخه همچنان با سازوکار شیمیایی بدن ادامه می‌یابد.

او تحول بشر را دارای روندی تکاملی می‌داند که در آن لیبیدو است که پله به پله رشد می‌کند و با وجود توانایی یکسان بالقوه نمودهایش با تکامل فرد تغییر می‌کند.

از نظر او بشر بدوی است که همه غرایز خود را که بخشی از جنسیت بدوی اویند ارضا می‌کند سپس به دلایل نامعلوم آفرینش تمدن آغاز می‌شود و به همین دلیل از ارضای آنی و کامل غرایز باز می‌ماند و همین غریزه ناکام نیروی پیش‌برنده تمدن می‌شود.

هر چه متمدن‌تر می‌شود خردمندتر و افسرده‌تر از بشر بدوی خواهد شد. در نظرگاهی دیگر او این فرضیه را مطرح می‌کند که زمینه‌ساز تمدن، پسرانی هستند که علیه پدر طغیان کرده‌اند تا نظامی پدید آورند که اخلاق بتواند در آن مستقر شود.

از نظر او پس از جنگ جهانی اول، تکامل انسان مساله‌ای غم‌انگیز است و غایت تلاش‌های بشری، ناکامی است. انسان اگر به بدویت بازگردد، شاد و بی‌عقل است ولی با معماری تمدن خردمند و بیمار خواهد بود. از نظر او، انسان موجودی است که انگیزه‌های متعارض در او فعالند و این تعارض عامل انگیزش انسان است.

تعریف بیماری از نظر او این است که انسان نتواند پاسخ مناسبی برای عقده ادیپ بیابد یا به عبارت دیگر نتواند بر خواست‌ها و خواهش‌های دوران کودکی غلبه کند و میل جنسی را در مسیر درست به جریان اندازد.

این گونه است که او دچار دوپارگی می‌شود پاره‌ای از امیال کودکی او را در بزرگسالی می‌آزارند و اگر این امیال بر بزرگسال احاطه پیدا کنند، روان می‌پریشد.

در بعد اجتماعی نیز او می‌گوید: چنانچه تکامل تمدن را برخوردار از همانندی گسترده‌ای با تکامل فرد بدانیم و برای بررسی هر دو از روش‌های یکسان بهره بگیریم، آیا نباید این تشخیص را چنین توجیه کرد که بسیاری از نظام‌های تمدن زیر فشار روند تمدن‌جویی نژند شده‌‌اند؟ شاید تشریح تحلیلی این نژندی‌ها، شماری روش‌های درمانی پدید آورد که عملا سودمند باشد بنابراین ادعا نمی‌کنم که کاربرد روانکاوی در تحلیل جوامع متمدن، کاری خیال‌پردازانه است یا این‌که هیچ‌گونه نتیجه‌‌ای در پی ندارد؛ بلکه می‌گویم که باید در این کار محتاط و دقیق باشیم. فراموش نکنیم که به هر حال کار ما بر مبنای قیاس و همانندی شکل می‌گیرد.

فروید پیش از هر چیز تجربیات خانوادگی را علل شکل‌گیری شخصیت فرد می‌داند و به این ایده که خانواده صرفا نماینده و عامل اجتماع است، اهمیت نمی‌دهد.

برای فروید، خودشیفتگی نخستین کودک همراه با مراحل بعدی که نشانگر تکامل لیبیدو است مادامی که مراحل ضروری فرآیند تکامل است ، هنجار است و کودک وابسته و آزمند، بیمار نیست اما بزرگسالی که دچار توقف شده و به مراحل قبلی بازگشته است ، بیمار است بنابراین آنچه در مرحله‌ای از رشد هنجار محسوب می‌شود، در مرحله بعد اسباب بیماری است و بزرگسالی که در پی تکرار مرحله‌ای از کودکی است،‌نه آن را تکرار می‌کند و نه قادر به تکرار آن است، چون دیگر کودک نیست.

برای فروید به اعتباری تنها «بشر ابتدایی» را می‌توان سالم دانست زیرا همه نیازهای غریزی‌اش را ارضا می‌کند بی‌آن‌که احتیاج به سرکوب، ناکام کردن یا «والایش» آن داشته باشد. تصویری که او از بشر ابتدایی به عنوان موجودی رها از محدودیت می‌‌دهد، داستان بسیار مطلوب مردم‌شناسان است، اما این تصویر برای روبه‌رویی با انسان معاصر چندان به کار نمی‌آید.

سلامت روان انسان معاصر در دو جلوه تکاملی سنجیده می‌شود: تحول لیبیدو و تحول روابط فرد با دیگران. او فرض می‌کند که لیبیدو تحول می‌یابد اما اتفاقات متعددی چون ارضا و ناکامی مفرط می‌تواند این تحول را متوقف کند یا پس از تحول آن را به مراحل قبلی بازگرداند.

انسان سالم از نظر فروید آن است که بدون بازگشت به مرحله آخر برسد و موجودی شود که در او امکان کار و فعالیت و ارضا به حد کافی وجود داشته باشد و به عبارت بهتر قادر باشد اشیاء را تولید و انسان را بازتولید کند.

جلوه دیگر انسان سالم از نظر او انسانی است که پس از طی خودشیفتگی کودکی و تجربه جسم و روانش مراحل وابستگی و تعلق به مادر و پدر را پله به پله طی کند و طی فرآیندی برحسب جنسیت از مادر یا پدر به طور کامل مستقل شود و به عقل و خرد خود تکیه کند. فروید برای فهم و توجه به انگیزه فعالیت‌ها «منش» را تعریف می‌کند که نظامی از کشش‌هاست که بستر رفتار است نه خود آن.

رفتار آن است که توسط دیگری قابل مشاهده است و منش آنگاه آشکار می‌شود که بررسی تا عمق انگیزه ناآگاه آن ادامه پیدا کند بنابراین شیوه اندیشه هر کس نه فقط به پاسخ‌های خردمندانه‌ای که به واقعیت می‌دهد بلکه توسط منش او تعیین می‌شود.

نمودهای منش کیفیت پویایی دارند و ساختار منش شکل ویژه‌ای را پدید می‌آورند که شور حیات بر بستر آن در تمام زندگی منتشر می‌شود. سمت‌گیری منش منشأ فعالیت انسان و بسیاری از نظرات اوست و همتراز قدرت غریزه‌ای است که در حیوان است و انسان آن را از دست داده است.

مهدی امام‌بخش