شمارش معکوس برای سقوط سرهنگ قذافی

نگاهی به شرایط ژئوپلتیک کشور لیبی

لیبی با نام رسمی «جماهیر عربی سوسیالیستی خلق لیبی» کشوری عربی در آفریقای شمالی است. طرابلس پایتخت آن بوده و با کشورهای مصر، سودان، چاد، نیجر، الجزایر و تونس هم مرز است; کشورهایی که در حال حاضر همگی درگیر اعتراضات مردمی برای سرنگونی نظام های سیاسی و رهبران شان هستند. لیبی در حدود /۱۸۰ /۷۵۹ ۱ کیلومتر مربع مساحت دارد که چهارمین کشور پهناور قاره آفریقا و هفدهمین کشور پهناور جهان است. جمعیت این کشور ۶ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر است که یک میلیون و هفتصد هزار نفر آن در پایتخت زندگی می کنند. ۹۰ درصد سرزمین لیبی را بیابان و صحراهای بی آب و علف تشکیل می دهند و مناطق نسبتا سرسبز آن هم در کناره های دریای مدیترانه قرار دارد. تنها ۲ درصد خاک لیبی کاربرد کشاورزی داشته و بخش عمده مواد غذایی مورد نیاز مردم از خارج وارد می شود. یکی از ۱۰ کشور اصلی صادر کننده نفت در جهان بوده و تولید ناخالص ملی سرانه آن جزو بالا ترین ها در قاره آفریقاست. در سال های ۱۹۱۱ و ۱۹۱۲ سیرنایکا و طرابلس توسط ایتالیایی ها از چنگ امپراتوری عثمانی بیرون کشیده شد و در سال ۱۹۳۴ از این دو بخش یعنی سیرنایکا و طرابلس مستعمره لیبی تحت استعمار ایتالیا شکل گرفت.

در جریان جنگ دوم جهانی لیبی یکی از میدان های اصلی نبرد متفقین ازیک سو و آلمان و ایتالیا از سوی دیگر بود.

در سال ۱۹۴۷ ایتالیا از فرمانروایی لیبی دست کشید و چهار سال بعد یعنی در سال ۱۹۵۱ با برپایی «پادشاهی لیبی» توسط سلطان ادریس استقلا ل آن اعلا م شد. در سال ۱۹۶۹ شماری از افسران ارتش لیبی به فرماندهی سرهنگ معمر قذافی که در آن زمان ۲۷ سال سن داشت پادشاهی سلطان ادریس را ساقط کرده سپس «جماهیر مردمی سوسیالیستی» در لیبی را برپا ساختند. اولین اقدام قذافی دولتی کردن صنایع لیبی بود. سپس در عرصه های سیاست خارجی هم رویکردی ضدغربی و دائما متغیر در پیش گرفت که تا به اکنون این سیاست کما بیش ادامه یافته است. پرچم کنونی لیبی تنها پرچم در جهان است که فقط یک رنگ دارد و فاقد آرم و نشان است. نوع حکومت لیبی «جماهیر عربی سوسیالیستی مردمی عظیم» است. قذافی حاکم این کشور است که از طریق کودتای نظامی در سال ۱۹۶۹ روی کار آمده است و چون با رای مردم انتخاب نشده به همین دلیل با رای مردم هم نمی توان او را برکنار ساخت. کشور لیبی از ۳۲ استان و ۴ ناحیه اداری تشکیل شده است.

تولید ناخالص داخلی لیبی ۷۸/۷۹ میلیارد دلا ر است و یک میلیون و ۸۲ هزار نفر نیروی کار دارد. نرخ بیکاری ۳۰ درصد است و ۷/۴ درصد مردم آن زیر خط فقر قرار دارند.در سال ۲۰۰۷ نرخ تورم لیبی ۳/۳ درصد بر آورد شده بود. چون یکی از نفت خیزترین کشورهای جهان است به همین خاطر نفت خام عمده ترین محصول صادراتی این کشور را شامل می شود و در کنار نفت خام محصولا ت فراوری شده پتروشیمی، گاز طبیعی و مواد شیمیایی قرار دارند که به ترتیب به کشورهای ایتالیا، آلمان، اسپانیا، آمریکا، فرانسه و ترکیه صادر می شوند. عمده واردات لیبی را هم ماشین آلا ت، کالا های مصرفی و تجهیزات حمل ونقل تشکیل می دهند که به ترتیب از ایتالیا، آلمان، چین، تونس، فرانسه، ترکیه آمریکا، کره جنوبی و انگلیس وارد می شوند.

دینار واحد پول لیبی است که هر دینار آن برابر با ۷۳۵۰ ریال ایران است. میانگین سنی جمعیت آن ۲۳/۶ سال ، امید به زندگی برای زنان ۸۰ سال و برای مردان ۷۵ سال است که حتی از برخی کشورهای توسعه یافته هم بالا تر است. ۸۷ درصد نژاد مردم آن عرب، ۷ درصد بربر و ۶ درصد بقیه نژادها هستند. ۹۷ درصد مردم لیبی مسلمان سنی مذهب بوده و ۱۲۰ قبیله در این کشور وجود دارد. عربی زبان رسمی آن بوده و انگلیسی و ایتالیایی زبان های رایج در کنار زبان عربی هستند. ۳۰ درصد جمعیت لیبی زیر ۱۵ سال و دو سوم آن زیر سی سال هستند و ازاین لحاظ یکی از جوان ترین کشورهای دنیا و آفریقاست. ۴۸۳ هزار خط تلفن ثابت و حدود ۴ میلیون خط تلفن همراه دارد. از لحاظ سطح توسعه در مقایسه با سایر کشورهای عربی از جمله مصر و تونس نسبتا سطح بالا یی دارد. معمر ابومینار قذافی متولد ۷ ژوئن ۱۹۴۲ در شطیب الکرایه در وادی حارف استان سرت حاکم لیبی است که دکترای اقتصاد از دانشگاه لندن دارد.

دارای ۲ همسر، ۷ پسر و یک دختر است. از سال ۱۹۶۹ به دنبال یک کودتای نظامی رهبر لیبی بوده و در سال ۲۰۰۹ نیز به عنوان رئیس دوره ای اتحادیه عرب انتخاب شده است. معمر قذافی با این که به طور رسمی دارای هیچ مقام یا عنوانی نیست ولی رئیس مجلس شورای انقلا ب در لیبی به شمار می آید و در بیانات حکومتی و مطبوعات دولتی از او با القاب تشریفاتی از جمله «رهنمای انقلا ب کبیر سوسیالیستی یکم سپتامبر خلق جمهوری عربی» و «رهبر برادرانه و رهنمای انقلا ب» نام می برند. قذافی با توجه به روحیات عجیب و رفتارهای متفاوتی که دارد یکی از استثنائی ترین حاکمان در جهان و قاره آفریقاست. به طوری که در بیست و یکمین اجلا س سران اتحادیه عرب در سال ۲۰۰۹ خود را «بزرگ حکمای عرب» و «شاه شاهان قاره آفریقا» و «امیر المومنین مسلمانان جهان» نامید و خطاب به رهبران جهان عرب گفت: مقام من اجازه نمی دهد در سطح شما باشم.

از اقدامات عجیب قذافی می توان به مواردی اشاره نمود از جمله اینکه در فوریه سال ۲۰۱۰ از مسلمانان خواست تا علیه سوئیس جهاد کنند. وی همچنین مدعی شد هر مسلمانی که در هر جای جهان برای سوئیس کار می کند کافر و علیه محمد(ص)، خدا و قرآن است. همچنین اشتیاق وصف ناپذیر به استفاده دائم از شیر تازه شتر، همراه داشتن شتر در سفرهای داخلی و خارجی و اختصاص دادن قسمتی از هواپیمای شخصی برای حمل شتر در سفرها، استفاده از حلقه محافظان زن، سخنرانی های پر طمطراق و گاها فانتزی و تخیلا تی در مورد مسائل جهانی، ادعای بزرگ و شگفت انگیز در مورد روحیات خود و مواردی از این قبیل از جمله خصوصیات و ویژگی های عجیب قذافی است.

این همه آن چیزی بود که در رابطه با موقعیت جغرافیایی اقتصادی سیاسی، و ... لیبی این کشور درگیر اغتشاش می بایستی مطرح می شد. اما در طی روزهای اخیر معمر قذافی که بیش از ۴۲ سال است بر لیبی حکمرانی می کند و قدیمی ترین دیکتاتور جهان است روزگارسختی را سپری می کند. اعتراضات گسترده مردمی و اغتشاشات همگانی که در تعدادی از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا جهت براندازی نظام های سیاسی وابسته و سرنگونی حکام خودکامه و سرسپرده به غرب در مصر، تونس، بحرین، یمن، الجزایر مغرب، اردن و... شکل گرفته است در حال حاضر در لیبی و علیه معمر قذافی با شدت بیشتری ادامه دارد.

لیبی هم اکنون شاهد مجموعه ای از تظاهرات خیابانی و اعتراضات مردمی و نافرمانی های مدنی علیه قذافی است که از ۲۳ دی شروع شده و از ۲۸ بهمن به این سوی به شکلی گسترده درآمده که با برخوردهای خونین و خشونتآمیز قذافی با مردم روبه رو شده است به گونه ای که قذافی برای سرکوب حرکت های مردمی دست به بمباران آنها می زند. با وجود برخوردهای جدی و توام با خشونت قذافی با مردم ولی با این حال روز به روز بر خروج بخش های مختلفی از این کشور پهناور از کنترل حکومت افزوده می شود و به تبع آن نیز مقامات داخلی و دیپلمات ها و سفرای سیاسی لیبی در دفاتر نمایندگی خارج از کشور به دنبال هم استعفای خود را تقدیم می کنند و از بدنه حکومتی جدا می شوند.

اما در این بین سوالا تی مطرح می شود که نیاز به پاسخ های منطقی و متقاعد کننده دارد. چه عاملی باعث می گردد مردمی که بیش از ۴ دهه تحت لوای رهبری معمر قذافی با آرامش کامل و اطمینان خاطر و برخورداری از رفاه نسبی در مقایسه با سایر کشورهای آفریقایی زندگی می کنند به یک باره این چنین صدای اعتراض برآورده و مهره های محکم ستون فقرات حکومت قذافی را یکی پس از دیگری در هم می شکنند؟ چه چیز باعث شده است مردمی که بیش از ۴۲ سال به رهبری نامداری همچون قذافی افتخار نموده و فخر می ورزیدند ناگهان بانگ شورش سرداده و پایه های حکومت و سلطنت وی را مترلزل ساخته اند؟ همه پرسش ها رادر قالب یک پرسش اساسی جمع نموده و این چنین مطرح می کنیم که چرا لیبی دچار چنین وضعیتی شده است در حالی که تصور چنین وضعیتی در هر کشور با توجه به موقعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی سایر کشور در مقایسه با لیبی متصور بود الا در لیبی؟ پاسخ به این سوال و سوالا تی از این قبیل ما را به دو موضوع مهم رهنمون می سازد. اولا ما را به درک و فهم و پیش بینی قاطعانه آینده این اتفاقات در لیبی قادر خواهد ساخت ثانیا با احراز اولی و به تبع آن به چشم اندازی از وضعیت آتی و پیش روی نظام بین المللی و جامعه جهانی دست خواهیم یافت.

بنابراین می توان مساله را به این صورت طرح ساخت که آینده نظام بین المللی بستگی تامی به آینده تحولا ت پیش آمده درخاورمیانه و شمال آفریقا و کشورهای درگیر آن ازجمله مصر، لیبی، تونس و سایر کشورها دارد. اگر شرایط کنونی لیبی را با شرایط بقیه کشورهای درگیر اعتراضات مردمی در خاورمیانه و شمال آفریقا به خصوص مصر، تونس و بحرین مقایسه کنیم به یک سری تفاوت ها در سطوح روابط خارجی و مشترکات در ابعاد داخلی می رسیم.

نسخه ای کلی در ابعاد داخلی که برای این کشورها یعنی لیبی در مقایسه با مصر و تونس و بحرین می توان شمرد به این قرار است: همه این کشورها دارای نظام های سیاسی سلطنتی و پادشاهی با رنگ و لعاب و مولفه های به ظاهر دموکراتیک هستند. حکومت در این واحدهای سیاسی دارای ماهیت خانوادگی بوده و دست به دست از پدر به پسر منتقل می شود.

حاکمیت در این قبیل کشورها فاقد مشروعیت مردمی و قانونی به معنای واقعی است. همه این نظام های سیاسی برمحور تفکر یک نفر می چرخند و در واقع در پشت همه نقاب ها و چهره های ظاهری برای حفظ یک نفر پی ریزی شده اند.راس حکومت از طرق غیرقانونی و مجاری غیررسمی روی کار آمده و حکومت وحاکمیت فاقد مبانی فکری نظام های دموکراتیک بوده و از مولفه های دموکراسی های امروزی مانند انتخابات قانونی و... خبری نیست. از شایسته سالا ری، نخبه گرایی، آزادی های فردی و جمعی و مقولا تی از این قبیل نه تنها خبری نیست بلکه از اساس ماهیت وجودی هم ندارند و ده ها مورد دیگر که از جمله مشترکات میان نظام های درگیر در خاورمیانه و شمال آفریقاست. اما در رابطه با وجوه افتراق میان لیبی درگیر آشوب و سایر کشورهای درگیر اعتراضات مردمی تفاوت های زیادی نیز وجود دارد که نگارنده فقط به یک مورد اشاره می کند که دارای اهمیت فراوان و تامل برانگیز است.

لیبی برخلا ف سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا که دارای اعتراضات گسترده مردمی علیه حکام خودکامه است نه تنها به آن صورتی که مصر و سایرین در جبهه غرب قرار داشته و از متحدان استراتژیکی آمریکا واسرائیل هستند نیست بلکه در مقاطعی از دوران جنگ سرد و بعد از آن رویکردهای به شدت ضد غربی داشته و در جبهه مقابل نظام سرمایه داری و غرب یعنی نظام سوسیالیستی قرار داشته و دارد. اگر حسنی مبارک و بن علی و علی عبدالله صالح و بقیه رهبران دیگر کشورهای درگیر آشوب به اتهام وابستگی به آمریکا و اسرائیل وحرکت در راستای منافع غرب و بده بستان با آنهاسرنگون می شوند در لیبی و علیه قذافی شاید از این مقولا ت خبری نباشد.

در کیفرخواست های بلند بالا یی که در مصر علیه مبارک و در تونس علیه بن علی و در بحرین علیه علی عبدالله صالح از طرف مردم تدوین شده و مواردی از قبیل وابسته، مهره، مامور و دست نشانده بودن و ... وجود دارد در لیبی و بر علیه قذافی در کیفر خواستی که تهیه شده این مقولات و مولفه ها با شدتی که در سایر واحدهای سیاسی گنجانده شده وضع نشده است. قذافی نه تنها برخلاف مبارک و بن علی و سایرین به دنبال بده بستان غربی ها روی کار نیامده بلکه دشمنی و تعارض خود با غرب و آمریکا را در سطوح مختلف به اثبات رسانده است که حضور در اردوگاه شرق و رویکردهای ضد غربی اش گویای این واقعیت است.

بنابراین شرایط سیاسی و وضعیت فردی و شخصیتی قذافی متفاوت از مبارک و امثالهم است. محبوبیت جهانی و پرستیژ بین المللی قذافی هم در مقایسه با دیگران بالاتر و فخرآفرین برای مردم بوده و است. بنابراین دلیل اصلی و علت پایه ای اعتراضات مردمی علیه قذافی ریشه در موضوعات اساسی دیگری دارد و در ورای همه عوامل و اسباب قیام مردمی می توان نقض حقوق اساسی سیاسی، اقتصادی و ... را برشمرد. مردم لیبی علیه قذافی نه به خاطر همدستی با غرب و آمریکا و دست نشانده بودن وی قیام نموده اند بلکه قیام مردم ریشه در حقوق نقض شده مردمی دارد که قذافی با سو» استفاده از ناآگاهی وعدم شناخت مردم ۴۲ سال تیشه به ریشه این حقوق زده و پا بر روی آنها گذاشته است. قذافی بیش از ۴ دهه مردم را محروم از نعمت مشارکت در حکومت و حاکمیت و گزینش رهبران سیاسی از طریق کانال های رسمی و مجازی قانونی و شرکت در فرآیند حکمرانی و برخورداری از ارزش های دموکراتیک و... نموده وبی نصیب ساخته است. مردم ۴۲ سال بهره مند از درآمد حاصل از فروش نفت و سایر منابع زیرزمینی در لیبی بوده اند ولی بر روند فروش نفت و چگونگی انعقاد قراردادهای نفتی ذره ای حق نظارت نداشته اند. ۴۲ سال نفت فقط به عنوان یک کالای انحصاری و خانوادگی در لیبی مطرح بوده است.

مردم ۴۲ سال در لیبی از آزادی بیان وعقید و اظهار نظر برخوردار بوده اند ولی فقط در چارچوب خطوط از پیش تعیین شده توسط قذافی از این آزادی ها بهره مند بوده اند. مردم ۴۲ سال آزادی انتخاب و انتصاب در حکومت داشته اند ولی انتخاب و انتصابی که بایستی با نیات به اصطلا ح مترقیانه شاهنشاه قذافی منطبق می بود. مردم ۴۲ سال برخوردار از رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی بوده اند ولی از توسعه سیاسی و فکری همواره دور نگه داشته شده اند و از نعمت حق اعتراض و ایجاد تنش و چالش فکری علیه قذافی و حکومت او محروم بوده اند. مردم لیبی در طی دوران زعامت و حکمرانی سرهنگ معمر قذافی حق گام نهادن در دنیای مدرن و گذار از جامعه سنتی به صنعتی را داشته اند ولی علا وه بر اینکه از حقوق سیاسی محروم بوده اند بلکه حق درخواست چنین حقوق ومطالباتی را نیز نداشته اند. حقوق مدنی و مطالبات سیاسی وخواست های معقول اقتصادی که از اساسی ترین حقوق بشری در دنیای امروز است در لیبی به کالا یی نایاب تبدیل شده بود که استفاده و درخواست آن برابر با زندان و مرگ متقاضی آن بود.

قذافی ۴۲ سال مردم را بی نصیب از آموزش های مدنی و سیاسی و حقوقی در ناآگاهی و جهل تمام فرو برده بود و چون امروز مردم به حقوق خود آگاهی پیدا کرده و درصدد مطالبه آن برآمده اند وچون با سرسختی قذافی روبه رو شده اند به خیابان ها ریخته و دست به شورش و اعتراضات گسترده زده اند و برای تحقق نیات و مطالبات سیاسی و حقوقی خود به کمتر از سرنگونی قذافی راضی نیستند. اما قذافی در مقابل این خواست های مشروع و قانونی و همگانی چه تصمیمی اتخاذ نموده و چه اقداماتی را انجام می دهد؟ تطمیع و تنبیه و بمباران و کشتار وجنایت علیه مردم اقداماتی است که قذافی برای عقب نشینی مردم از حقوق شان دست به آنها می زند. آیا با تطمیع و تنبیه و کشتار وحشیانه و... می توان مردم را به چشم پوشی از مطالبات سیاسی و حقوقی و مدنی و عقب نشینی از مواضعشان واداشت به گونه ای که انگار آب از آب تکان نخورده است؟ هرگز.

اگر مبارک و بن علی و علی عبدالله صالح برای مهار مردم این قدرت بنیان کن تانک ها را به خیابان ها میآورند قذافی علاوه بر لشکرکشی خیابانی و ده ها عمل زشت دیگر، جنگ هوایی را نیز علیه مردم اش به راه انداخته است و با دست یا زیدن به هر جنایتی امیدوار است که شاید مردم ساکت و خاموش شوند. زهی تصور باطل، زهی خیال خام. قذافی باید این نکته را به درستی دریافته باشد که خفته را نباید بیدار نمود اگر بیدار شد دیگر خواباندن او دشوار و چه بسا غیر ممکن است. تانک و بمباران و حملا ت هوایی و... فقط پیروزی مردم را به تاخیر می اندازد و آن را خنثی نمی کند.

امروز مردم برای احقاق حقوق پایمال شده خود چنگ در گریبان قذافی انداخته و گریبانش را روز به روز می درند و به طور حتم این گریبان طی روزهای آتی و شاید چند هفته دیگر به طور کامل دریده شده و قذافی را نیز دچار سرنوشت همقطاران قبلی مانند مبارک و بن علی خواهد کرد. فرجام و سرانجام همه حکومت های سلطنتی و دیکتاتوری اینگونه است; حتی اگرچه خود را به زیور دموکراسی نیز بیارایند. برای قذافی دیگر روزنه امیدی باقی نمانده است با اینکه برخی از دولتهای غربی و دوستان قذافی او را به واگذاری و کناره گیری از حکومت توصیه می کنند ولی گویا سرنوشت جور دیگری تعیین شده است. از اصول مسلم و قواعد مسجل و مدون علوم سیاسی است. کسی که با قلع وقمع و توپ و تفنگ روی کار میآید در نهایت نیز به وسیله توپ و تفنگ و خون و خشونت که هنگام تسخیر حکومت به راه انداخته بود از بین می رود.

باید به همه رهبران و حکام مانند مبارک و قذایی گوشزد کرد که همه احتیاجات مردم اعم از سیاسی، حقوقی، اقتصادی و... را آن هنگام که درخانه هایشان هستند باید برآورد کرد که اگر این چنین نشد برای مطالبه این خواست ها به خیابان ها خواهند ریخت و زمانی که مردم به خیابان ها سرازیر شدند دیگر بازگرداندن آنها به خانه هایشان محال است الا با سرنگونی حکومت و حاکمیت. آینده نظام بین الملل نیز بدون تردید تحت تاثیر این رویدادها و حوادثی است که هم اکنون در خاورمیانه و شمال آفریقا متبلور شده و پیش آمده است و در آینده ای نه چندان دور مسلما به سایر نواحی جهان از جمله آمریکای لا تین و حتی خود اروپا هم تسری خواهد یافت و مردم را در برابر حکومت هایی که مشروعیت قانونی تصنعی و ساختگی دارند قرار خواهد داد.

جدا از همه تحلیل های کارشناسی که از سوی کارشناسان و مفسران سیاسی و اجتماعی جهان ارایه می شود، آگاهی، جسارت و شهامت سه مولفه ای است که در بین مردمان جهان برای احقاق حقوق واقعی و از دسته رفته در حال شکل گیری است که شروع آن را در مصر مشاهده کرده و ادامه آن را با شدت بیشتری در لیبی نظاره می کنیم. اعتراضات مردمی در حال حاضر گریبان حکام دست نشانده و وابسته را گرفته و می درد و چه بسا در مراحل بعدی و در ماه ها و سالهای آتی گریبان اربابان و قدرتهای بزرگ را نیز به وسیله مردمانشان بگیرد.

حتی در قلب قاره اروپا و خود آمریکا که نه تنها به دور از انتظار نیست بلکه جدای از همه انواع تحلیل های کارشناسان سیاسی با واقعیات سیستم بین المللی و افکار عمومی جهانی نیز سازگار بوده و منطبق است که اگر این چنین شد شاید بتوان در دهه جاری و حداکثر دردهه آینده شاهد وقوع تغییرات اساسی در ماهیت قدرت و قواعد بازی بین المللی و تغییر مراکز و مناطق قدرت از اروپا و آمریکا به سایر مناطق شد. البته اگر قدرت های بزرگ در صدد طراحی سناریوهای مختلف برای حفظ قدرت خود به طرق مختلف و از راه های گوناگون و اجرای سیاست های نرم افزاری و سخت افزاری برنیایند ولی به هر حال امواج سهمگین برای احقاق مطالبات واقعی در همه ابعاد وجودی شکل گرفته و حتی توپ و تشر و جنگ هوایی را نیز در مقابل خود بی تاثیر کرده است چنان که در مصر مشاهده کردیم و در لیبی نظاره می کنیم.

نویسنده : حمیدخوش آیند دولت آباد