جهانی شدن و چالش فقر

یکی از چالش های کنونی, جهانی شدن و پیامدهای آن از ابعاد مختلف اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی برای کشورهای جهان است

یکی از چالش‌های کنونی، جهانی شدن و پیامدهای آن از ابعاد مختلف اقتصادی، ‌اجتماعی و فرهنگی برای کشورهای جهان است. این پدیده در مقیاس بین‌المللی و ملی و برای هر گروه از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه چالش‌ها و نگرانی‌هایی را مطرح می‌سازد که مواجهه با آنها نیازمند بررسی کارشناسی و برخوردی منطقی است. جهان سوم بیش از هر چیز نگران تشدید فقر و ناتوانی خویش در عرصه رقابت بین‌المللی است. اقتصاد این کشورها در مرحله‌ای است که حذف اقدامات حمایتی در آنها موجب وخامت و تضعیف اقتصاد ملی خواهد شد.

مقاله حاضر سعی کرده است با روش اسنادی و مراجعه به آراء موافقین و مخالفین جهانی شدن و تجارب موجود در این زمینه، مشکلات و موانع کشورهای در حال توسعه را در روند ادغام در اقتصاد جهانی شناسایی و پیش‌نیازها و بسترهای مناسب برای ورود به این عرصه را معرفی کند.

طرفداران معتقدند که جهانی شدن با وابستگی متقابل اقتصادهای جهان زمینه را برای پیشرفت اقتصاد و کاهش فقر در کشورهای در حال توسعه فراهم می‌کند. مخالفین نیز برآنند که جهانی شدن ابزاری برای سلطه بیشتر بر کشورهای جهان سوم است و قدرت رقابت این کشورها را از بین برده و اقتصادها و افراد فقیر را هر چه بیشتر به حاشیه می‌راند. اما واقعیت این است که جهانی شدن نظیر هر پدیده دیگر فرصت‌ها و محدودیت‌هایی را در پی دارد، لذا کشورهای در حال توسعه بایستی قواعد حاکم بر آن را بشناسند و با اتخاذ سیاست‌های اقتصادی مناسب و شناسایی استعدادها و مزیت‌های نسبی خویش و تمهید بسترها و پیش‌نیازهای ورود به این عرصه، مواجهه بهتری با آن داشته باشند.

● مقدمه

دنیای امروز بیش از هر زمان دیگر با تحولات شگرفی در عرصه تکنولوژی حمل و نقل و ارتباطات مواجه شده است. سرعت مسافرت‌های بین قاره‌ای افزایش یافته و امکانات مخابراتی، تکنولوژی ماهواره، رسانه‌های بین‌المللی و شبکه اینترنت بیش از پیش تحقق رویای دهکده جهانی مارشال مک‌لوهان را گوشزد می‌کند. این وضع موجب افزایش تبادلات اجتماعی، فرهنگی و علمی بین‌ ملت‌های جهان شده و نوعی تقارب فرهنگی و گرایش به نوع خاصی از طرز تفکر و استانداردهای زندگی را رقم زده است. بسیاری از مسائل انسان امروز در حوزه‌های محلی، ناحیه‌ای و ملی یا حتی منطقه‌ای قابل حل نیست و تبدیل به مسائلی جهانی شده‌اند که رفع و حل آنها نیازمند مواجهه‌ای جهانی است. مسائل زیست‌محیطی جهان امروز بحران‌هایی هستند که مرزهای ملی را نمی‌شناسند.

از این رو افزایش میزان تولید گازهای گلخانه‌ای در یک کشور به لحاظ اثرات سوء اقلیمی که برای کل جهان دارد، یک مسئله جهانی به شمار می‌رود. فقر، قحطی و گرسنگی بسیاری از کشورهای در حال توسعه هر چند در نگاه اول بیشترین لطمه را به مردم این کشورها می‌زند، پیامدهای ناگواری برای جهان دارد. در این زمینه نگرانی‌های زیادی از قبیل بروز جنگ‌ها و بحران‌های منطقه‌ای،‌گسترش و شیوع بیماری‌های مرگبار، مهاجرت انبوه به کشورهای توسعه یافته و ثروتمند، بهره‌برداری‌های ناپایدار از محیط زیست و گسترش انگیزه‌های تروریسم وجود دارد. گستردگی ارتباطات و تبادلات بین‌المللی بیش از پیش بر پیچیدگی مسائل افزوده است، به نحوی که هر رویدادی در هر گوشه‌ای از جهان تحت تأثیر جریانات فراملی و جهانی بوده و به نوبه خود بر مسائل جهانی تأثیرگذار است. از سوی دیگر اقتصاد جهانی هم در عرصه تولید و هم در عرصه توزیع و مصرف دچار تحولات شگرفی شده است. تولید انبوه کالاها و خدمات در مقیاسی به بزرگی بازارهای جهانی عملی شده و مرزهای ملی را درنوردیده است. در سایه گسترش تکنولوژی حمل و نقل و کاهش هزینه‌های آن فرایند تولید یک کالا مانند اتومبیل یا کامپیوتر ممکن است در چند کشور متعدد تکمیل شود. تعداد شرکت‌های چندملیتی رو به تزاید است و پایین بودن هزینه‌های نیروی انسانی و زیرساخت‌های مناسب اقتصادی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه موجب رشد سریع اقتصادی و افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در آنها شده است.

در عرصه مصرف نیز جامعه جهانی به مدد تکنولوژی ارتباطات و رسانه‌ها با یک تحول اجتماعی ـ فرهنگی مواجه شد که در عمل به ایجاد یک همگرایی در سلیقه‌ها و ذائقه‌های مصرف‌کنندگان در سراسر جهان انجامید و بازاری به گستره نمای جمعیت جهان را برای تولیدکنندگان به ارمغان آورد.

تبادلات فرهنگی و تأثیرگذاری رسانه‌ها موجب ترویج شیوه زندگی غربی در سراسر جهان شد. امروزه در دورافتاده‌ترین نقاط روستایی کشورهای جهان سوم نیز نوشابه کوکاکولا مصرف‌کنندگان زیادی دارد و پوشیدن شلوار لی و جین جزو علائق جوانان محسوب می‌شود، فرهنگ مصرف‌گرایی رواج زیادی یافته است و روحیه قناعت و صرفه‌جویی که از ویژگی‌های بسیاری از فرهنگ‌های شرقی بود، از بین رفته است. چنین وضعی، بازاری وسیع با سلیقه‌های یکسان و یکنواخت را ایجاد می‌کند که تحولی نوین در جهانی شدن اقتصاد است.

همه نکات مذکور اشاره به برخی مواردی بودند که زمینه‌های جهانی شدن را پدید آورده‌اند. به همین لحاظ برخی صاحبنظران، جهانی شدن را امری برنامه‌ریزی شده و سیاستگذاری شده از سوی سیاستمداران و برنامه‌ریزان نمی‌دانند، بلکه معتقدند جریان اصلی جهانی شدن، محصول تحولات تکنولوژیکی در عرصه حمل و نقل، ارتباطات، رسانه‌های جمعی و اینترنت است. بنابراین جهانی شدن را روندی محتوم و اجتناب‌ناپذیر می‌دانند که خواه و ناخـــواه همه کشورهای جهان و همه عرصه‌های زندگی اعم از اقتصاد، فرهنگ و سیاست را در بر‌می‌گیرد و توصیه می‌کنند که برای بهره‌گیری هرچه بیشتر از مزایا و اجتناب‌ از پیامدهای منفی آن، کشورها بایستی با آشنایی به قواعد حاکم بر این فرایند ساختارهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خویش را به تناسب آن متحول و با شرایط جدید سازگار سازند.

گروهی دیگر از صاحبنظران هرچند زمینه‌های تکنولوژیکی جهانی شدن را رد نمی‌کنند، اما اساسا آن را فرآیندی برنامه‌ریزی شده می‌دانند که محصول هم‌اندیشی قدرت‌های بزرگ اقتصادی جهان و شکل‌گیری ساز و کارهای بین‌المللی نظیر گات (GATT) و سازمان تجارت جهانی (WTO) است.

اینان معتقدند که جهانی شدن اقتصاد طبق اصول مورد نظر سازمان تجارت جهانی که بر اصل تخصصی شدن تولید و مزیت نسبی کشورها در تولید و صدور کالاها تاکید می‌کند، به دلیل نبود توان رقابت کشورهای جهان سوم در بسیاری از عرصه‌ها و زمینه‌های تولیدی منجر به حذف آنها از بازار شده و بسیاری از صنایع نوپای آنها را با ورشکستگی مواجه می‌سازد. این گروه که عمدتاً‌ از کارشناسان و صاحبنظران کشورهای جهان سوم هستند، بر این باورند که حذف تعرفه‌ها و کاهش سیاست‌های حمایتگرانه در این مرحله از توسعه برای کشورهای در حال توسعه نتیجه‌ای جز تضعیف اقتصاد ملی، ورشکستگی تولیدکنندگان داخلی و محدودکردن اقتصاد کشور به فروش یک یا چند کالای اولیه که عمدتا مواد خام صادراتی از قبیل نفت، مس و روی است نخواهد داشت. لذا از دید این گروه نتیجه چیزی جز تضعیف دولت ملی و تشدید فقر درکشورهای در حال توسعه نخواهد بود.

به هر حال یکی از چالش‌ها و نگرانی‌های عمده کشورهای در حال توسعه در قبال مسئله جهانی شدن تشدید فقر، تضعیف اقتصاد ملی و به رسمیت شناختن و تن در دادن به شرایطی است که توان بقا و امکان رقابت این گونه کشورها در عرصه اقتصاد و تجارت بین‌الملل بسیار ناچیز است. با این وجود جهانی شدن که به تعبیری جریان آزاد کالا، سرمایه، نیروی انسانی و حتی فرهنگ و اندیشه به شمار می‌رود، مزایایی را نیز در بردارد و فرصت‌هایی را پیش روی جهان رو به توسعه قرار می‌دهد که تصمیم‌گیری برای ملحق شدن و یا دور ماندن از این جریان را برای کشورهای در حال توسعه مشکل و آن را نیازمند تأمل و تفکر بیشتری می‌سازد.

● مفهوم جهانی‌شدن

به همان میزان که جهانی‌شدن، مفهومی جدید و تازه به شمار می‌آید، تعاریف متعددی نیز از آن به چشم می‌خورد. غالباً تعاریف موجود درباره جهانی‌شدن تحت تأثیر دیدگاه‌های موافقین و مخالفین راه به افراط و یا تفریط برده‌اند. در بسیاری موارد نیز تعریف صاحبنظران از جهانی‌شدن تحت تأثیر دیدگاه کارشناسی و رشته تخصصی آنها قرار گرفته و دیدگاه‌های علوم مختلف از جمله اقتصاد، جامعــه‌شناسی، ارتباطات، تاریخ، علوم سیاسی در ارائه تعریف از آن غلبه یافته است. این امر سبب شده که تعاریف متنوع و متعددی در این زمینه وجود داشته باشد که دستیابی به یک جمع‌بندی روشن از آنها را با مشکل مواجه سازد.

دکتر جعفر توکلی

عضو هیات علمی دانشگاه رازی کرمانشاه

http://glo۱۱۰.blogfa.com