درآمدی بر چیستی کلام سیاسی اسلامی

کلام سیاسی از جمله حوزه های اندیشه سیاسی اسلام به شمار می رود که درصدد بررسی, تبیین و دفاع از آموزه های سیاسی دینی است

کلام سیاسی یکی از شاخه‏های حوزه اندیشه سیاسی اسلام است و از این جهت، پرداختن به کلام سیاسی شیعه، ما را وارد عرصه مطالعات سیاسی اسلامی می‏کند. گونه‏های مطالعاتی مختلفی مثل فلسفه سیاسی، فقه سیاسی، سیاستنامه‏ها، عرفان سیاسی و... در اندیشه سیاسی اسلام وجود دارد؛ اما در این میان به نظر می‏رسد اهتمام به کلام سیاسی ضرورت خاصی دارد. در این نوشتار به چیستی، وظایف، روش‏ها و ضرورت طرح کلام سیاسی می‏پردازیم.

کلام سیاسی از جمله حوزه‏های مطالعات سیاسی- اندیشه سیاسی به شمار می‏رود که درصدد بررسی، تبیین و دفاع از آموزه‏های سیاسی دینی است. در واقع، کلام سیاسی، شاخه‏ای از علم کلام است که می‏بایست ویژگی‏ها و شاخص‏های علم کلام در آن احراز شود. برای علم کلام، تعاریف متعددی بیان شده است که در اینجا به یک نمونه از این تعاریف اشاره می‏کنیم که به بحث ما نیز نزدیک‏تر است. استاد شهید مرتضی مطهری در باب تعریف علم کلام بر این باور است که علم کلام، علمی است که درباره اصول دین اسلام بحث می‏کند؛ به این معنا که آنها را توضیح می‏دهد و درباره آنها استدلال می‏کند و از آنها دفاع می‏نماید. به هر حال در تمامی تعاریف از علم کلام، برخی ویژگی‏های خاص همچون توجه به بعد اعتقادات و عقاید ایمانی، نقش اثباتی و تبیینی و نیز نقش دفاعی محوریت کامل دارد. موضوع علم کلام نیز ذات خداوند و ممکنات و نیز عقاید دینی و اصول دین است. با توجه به این‌که اتخاذ هر یک از موضوعات علم کلام می‏تواند در تعریف و تعیین موضوع کلام سیاسی دخیل باشد، به نظر می‏رسد اتخاذ اصول و عقاید دینی به صورت موضوع علم کلام مناسب‏تر باشد؛ زیرا تمامی مباحث مطرح در علم کلام را در برمی‏گیرد و همچنین دغدغه علم کلام را برجسته‏تر ساخته و بسیاری از مسائل جدید کلامی را تحت پوشش خود قرار می‏دهد و همچنین این قول با سنخ مباحث کلامی سیاسی سازگاری بیشتری دارد که در آن از مسائل سیاسی مرتبط با عقاید دینی بحث می‏شود.

به هر حال با توجه به تعریف علم کلام و موضوع آن می‏توان کلام سیاسی را این گونه تعریف کرد که کلام سیاسی، شاخه‏ای از علم کلام است که به تبیین و توضیح آموزه‏های ایمانی و دیدگاه‏های دین در باب مسائل و امور سیاسی پرداخته، از آنها در برابر دیدگاه‏ها و آموزه‏های رقیب دفاع کند. موضوع کلام سیاسی نیز اصول و عقاید سیاسی دینی است.

● وظایف علم کلام و کلام سیاسی

متکلمان کلاسیک اسلامی، مهم‌ترین وظایف علم کلام را اثبات و دفاع از عقاید اسلامی می‏دانستند؛ از این رو به تبیین و اثبات این آموزه‏ها پرداخته، در برابر دیگر مکاتب از آن دفاع می‏کردند. بر این اساس، می‏توان وظیفه کلام سیاسی را کشف و استخراج دیدگاه‏ها و آموزه‏های دینی و تنظیم و توضیح آنها، استدلال بر این آموزه‏ها و دفاع از آنها در برابر دیگر مکاتب دانست.

● روش‏شناسی مباحث کلامی و کلام سیاسی

علم کلام به تناسب اهداف گوناگون خود از روش‏های متعدد و مختلفی بهره می‏گیرد؛ بنابراین می‏توان گفت نکته بارز روش‏شناختی مباحث کلامی، چند روشی بودن آن است که از جمله این روش‏ها می‏توان به تمسک به روش‏های استقرایی، تجربی جهت توضیح و تبیین داده‏های دینی و همچنین روش‏هایی چون علم تفسیری و هرمنوتیک و پدیدارشناسی اشاره کرد. با توجه به این مطلب، در مباحث کلام سیاسی نیز چند روشی بودن حاکم است، اما بحثی که در اینجا لازم است، به لحاظ روش‏شناسی کلام سیاسی شیعه مطرح شود، میزان کاربرد و کارآمدی روش‏های گوناگون در عصر حاضر است. از آنجا که امروزه پیگیری استدلالی مباحث، اهمیت بیشتری یافته و در وضعیت فناوری ارتباطات، مخاطبان، بسیار متنوع شده‏اند، در مباحث کلام سیاسی نیز باید کوشید با رعایت صبغه غالب مخاطبان، روش مناسب را برگزید؛ از این رو، کلام نقلی در احتجاجات کلامی، کاربرد کمتری می‏یابد. روش نقلی در کشف و استخراج آموزه‏های دینی می‏تواند موثر باشد؛ اما جهت محاجه و احتجاجات کلامی، استفاده از روش‏های استدلالی ـ عقلی که مخاطبان بیشتری را می‏تواند تحت پوشش قرار دهد، مقدم خواهد بود؛ البته افزون بر برهان عقلی، روش‏های رایج در دین‏پژوهی امروز مثل پدیدارشناسی و هرمنوتیک نیز می‏تواند در این جهت موثر واقع شود.

● ضرورت طرح کلام سیاسی

در باب ضرورت و اهمیت طرح و پیگیری کلام سیاسی باید گفت کلام سیاسی یکی از شاخه‏های حوزه اندیشه سیاسی اسلام به شمار می‏رود و از این جهت، پرداختن به کلام سیاسی شیعه، ما را وارد عرصه مطالعات سیاسی اسلامی می‏کند. چنان‌که پیشتر نیز اشاره کردیم، گونه‏های مطالعاتی مختلفی، مثل فلسفه سیاسی، فقه سیاسی، سیاستنامه‏ها، عرفان سیاسی و... در اندیشه سیاسی اسلام وجود دارد؛ اما در این میان به نظر می‏رسد اهتمام به کلام سیاسی ضرورت خاصی دارد. این جهات را می‏توان در مواردی بر شمرد که در اینجا به اختصار به آنها اشاره می‏کنیم.

۱) بازخیزی و احیای اسلام‏گرایی در عرصه سیاسی در ۲ سده اخیر

۲) سیطره سکولاریسم و چالش آن با مبانی اسلامی ـ شیعی

۳) ضرورت تأمین و تبیین مبانی نظری حکومت دینی و دفاع از نظام اسلامی در ایران

۴) بحران مکاتب فکری معاصر و گسترش گرایش به دین در عرصه سیاسی ـ اجتماعی

۵) ضرورت فعال‏سازی مطالعات سیاسی در حوزه‏های علمیه شیعی و نیاز به مباحث کلام سیاسی

۶) ضرورت تبیین امهات مباحث سیاسی اسلامی در کلام سیاسی و زمینه‏سازی پویایی فقه سیاسی شیعه. البته دلایل و جهات دیگری را نیز می‏توان برای اهمیت ضرورت طرح کلام سیاسی بیان کرد که در این نوشتار مجال پرداختن به همه آنها نیست.

سید جواد میرخلیلی