چهارشنبه, ۱۷ بهمن, ۱۴۰۳ / 5 February, 2025

مجله ویستا

اومانیسم یا کرامت انسان

اخیراً در غرب و جوامع غربزده وقتی دیدند در زندگی دچار خلاء شده اند، برای ارضای حس درونی خود قائل به نظریه ای شدند که بر اساس آن اصالت را به انسان داده و خداخواهی را از او نفی کردند تا بتوانند به زعم خویش به واسطه این کار بر درجات وکرامات انسانی بیفزایند.

این نوشتار سعی دارد با نقد این تفکر، اثبات کند که مکتب اومانیسم (۱) نه تنها در این راه موفق نبوده، که سیر قهقرایی نیز برای انسان به وجود آورده است؛ و از طرفی با نگاهی به دین مبین اسلام سعی بر آن دارد تا کرامت انسان را از منظر امام علی (ع) اثبات نماید. اینک با هم مطلب را از نظر می گذرانیم:

▪ ریشه اومانیسم

گروهی که در غرب خداخواهی را با اصالت انسان در تضاد می بینند، پدیدآورندگان مکتب اومانیسم هستند، البته ماجرا از آنجا سرچشمه می گیرد که غرب پس از نفی عوالم طبیعی، در خود یک فقر معنوی عجیبی احساس می کرد، زیرا انکار خداو تفسیر جهان و انسان با قوانین خشک طبیعی، هر نوع عاطفه را از جامعه برچید و انسان با یک ماشین یکسان گردید. این کار سبب شد که بعضی از متفکران غربی برای جبران عدم معنویت و عاطفه، اصلی به نام اصالت انسان را مطرح کنند تا به زعم خویش از خشکی و جمود زندگی بکاهند؛ از این جهت مکتبی به نام اصالت انسان پدید آمد که اصالت را به مخلوق می دهد و آن را از خالق سلب می کند.

در حالی که این دو اصالت در عرض یکدیگر نیستند تا تضادی میان آن ها باشد که بگوییم: «یا خدا یا انسان»، بلکه این دو در طول همدیگرند و انسان بر اثر پیوستگی به آن دریای نامتناهی، از او مدد می گیرد و سعی می کند خود را به مرکز کمال نزدیک سازد.

در حقیقت کمال انسان قطره ای است از آن دریا، و اگر به آن دریا بپیوندد دیگر قطره نیست؛ بلکه دریاست:

قطره دریاست ، اگر با دریاست

ور نه او قطره و دریا، دریاست (۲).

● آیا دین محدود کننده انسان است؟

گاهی دراین باب از دین و پای بندی به قوانین الهی سخن گفته می شود و گاهی از جامعه سکولار (۳) که پایبند به قوانین الهی نبوده و به دین و مذهب اعتقادی ندارند.

در مورد نخست بعضی پایبندی به قوانین الهی را محدود کننده بشر می دانند و آن را نوعی سلب آزادی برای انسان تلقی می کنند. در حالی که چون انسان با کمال آزادی دین را می پذیرد، طبعا هر نوع محدودیت دینی برخلاف انتظار نیست؛ بلکه در این صورت مخالفت با این محدودیت نوعی مخالفت با آزادی و خود مختاری انسان شمرده می شود (۴).

از طرفی باید ببینیم آیا محدودیت های دینی را می توان محدودیت نامید؟ اصلا آیا پذیرفتن قوانین الهی با اصالت و کرامت انسانی منافات دارد یا نه؟

اگر به این کلام امام علی (ع) نگاهی بیندازیم که فرموده اند: «ان الله سبحانه جعل الطاعه غنیمه الاکیاس عند تفریط العجزه » همانا خدای سبحان طاعت را غنیمت زیرکان قرار داد آنگاه که مردم ناتوان کوتاهی کنند (۵)؛

می بینیم امام عبادت و سر نهادن به قوانین الهی را نشانه تیزبینی افراد دانسته و آن را درجه ای از درجات والا می دانند نه محدودیت و ضد آزادی.

در کلام امام علی (ع) حرکت به سوی عبادت و بندگی، سبقت گرفتن به سمت خوشبختی دانسته شده است.

امام در خطبه ای با اشاره به آیه «لیجزی الذین أساؤا بما عملوا و یجزی الذین أحسنوا بالحسنی»(۶)، مردم را به سبقت گرفتن به سوی طاعت خدا دعوت نموده و فرموده اند: «فاتقوالله عز ذکره و سار عوا الی رضوان الله و العمل بطاعته و التقرب الیه بکل ما فیه الرضا فأنه قریب مجیب»(۷)، تقوای الهی داشته باشید و به سوی رضوان الهی و عمل به طاعات او و نزدیکی او با هر وسیله ای که در آن رضای اوست، سرعت بگیرید...

آیا می شود ورزشکاری را که در میدان مسابقه در چهارچوب قوانین بازی به سوی پیروزی می دود را فردی کوچک و محدود محسوب کرد؟

مگر نه این است که در میادین مسابقات ورزشی، قهرمانان، محبوبیت بیشتری کسب کرده و روز به روز درجه اجتماعی آنان بالاتر می رود؟

حال آیا زمانی که در این میدان مسابقه کسی به سمت پیروزی، آن هم طبق قوانین فوق بشری حرکت می کند را می توان شخصی محدود و بی ارزش نامید؟

البته امام برای دین داری و عبادت به این وجه بسنده نکردند و کرامتی دیگر برای افراد دین دار بیان کردند و حکمت دین مداری را فراتر از قبل دانسته و خطاب به یگانه معبود عالمیان فرموده اند:

ما عبدتک خوفأ من نارک و لا طمعاً فی جنتک، لکن وجدتک أهلا للعباده فعبدتک»(۸)، من تو را نه از ترس آتشت عبادت می کنم، نه به طمع بهشتت، لکن چون تو را سزاوار عبادت دیدم پس عبادت کردم.

این جاست که می فهمیم کشش این افراد به سوی خدا و فرمانبری آن ها کاملا لذت بخش بوده و هرگز آن را با آزادی خود در تضاد نمی بینند.

آزادی در جوامع سکولاریستی

در مورد دوم، جوامعی که دین را از زندگی بشر حذف کردند تا بلکه بتوانند با این کار به ارزش انسان رنگ و لعابی بدهند، باید گفت: آن ها هر چندمحدودیت های دینی را پذیرا نیستند، ولی از محدودیت های اجتماعی که زاییده حکومت اکثریت است، گریزی ندارند و باید پذیرای آن باشند و این محدودیت نیز به نوعی از مجرای خود مختاری بشر عبور کرده و به دست و پای او بسته می شود.

بنابراین هیچ جامعه ای اعم از دینی و الحادی نمی تواند از آزادی مطلق بهره بگیرد(۹).

اما باید اندیشید در این دو جامعه محدود، در کدام یک کرامت بشر حفظ گردیده است؟

آیا می توان گفت در جوامع غربی جبر و استبداد به کلی از بین رفته و با حکومت های دموکراتیک کرامت انسانی افزایش یافته است؟

مگر نه این است که امروزه پس از پیوستگی جوامع و گسترش صنعت، عوامل جبرآفرین دیگری نیز پدید آمدند، که اختیار را از کف انسان ها می ربایند و چه بسا انسان فکر می کند که عمل کرده اما غافل از آنکه عواملی خارج از اختیار، مانند رسانه ها و تبلیغات گمراه کننده فکر و اندیشه را در مغز او پدید می آورد.

در انتخابات غرب این مسئله کاملا مشهود است. سرمایه داران بزرگ برای انتخاب شدن نمایندگان مورد نظر خود، از ابزارهای گوناگونی حتی ستارگان سینما بهره گرفته و آن چنان جامعه را برای رأی دادن به منتخبان مورد نظر خود آماده می سازند که حتی خود رأی دهنده از عوامل جبرآفرین بی خبر باشند(۰۱).

در این جوامع انسان به ظاهر آزاد و دارای اصالت است و این در حالی است که اسیر و برده سرمایه داران و سیاست مداران گشته است. امام علی(ع) در این خصوص در سخنی قاطعانه فرموده اند: «لاتکن عبد غیرک و قد جعلک الله حرا»(۱۱) بنده کسی نباش که خدا تو را آزاد آفریده است.

امام با این کلام می خواهند انسان متعلق به غیر نباشد و همواره عزت و سربلندی خود را حفظ نماید.

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود

ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است(۲۱).

و انسان همیشه باید آزاد و آزاده باشد، و آزادگی اش را حفظ کند.

زیر بارند درختان که تعلق دارند

ای خوشا سرو که از بار غم آزاد آمد(۳۱).

هم اکنون می توان دید که در جوامع به اصطلاح اومانیستی چگونه انسان بی اصالت شده که حتی در واقع حق رأی از او سلب گشته و آن چنان تبلیغاتی بر اذهان آن ها انجام گرفته که رأی و نظر و مشارکت خود را به چشم و ابروی بازیگری، یا شهرت ورزشکاری می فروشند؛ درحالی که امام علی (علیه السلام) اوج کرامت و شرافت را برای انسان قائل شده اند و بهایی در برابر انسان قرار می دهند که به هیچ نرخی نمی توان آن را قیمت گذاری کرد: «انه لیس لأنفسکم ثمن الا الجنه ، فلا تبیعوها الا بها » همانا بهایی برای جان شما کمتر از بهشت نیست، پس به کمتر از آن نفروشید(۴۱).

● سخاوت و کرامت انسانی

از معارف دینی اسلام می توان سخاوت را نام برد که بر آن بسیار تأکید گردیده است.

ما سخاوت را در آن می بینیم که به هنگام درخواست سائلی از ما، به اصطلاح دست رد به سینه او نزنیم، درحالی که امام علی(ع) این را سخاوت نمی داند. زیرا از نظر ایشان درخواست کردن از غیر با کرامت و عزت انسانی منافات دارد. ایشان در این مورد می فرمایند: «آبروی تو چون یخی جامد است که درخواست، آن را قطره قطره آب می کند، پس بنگر که آن را نزد چه کسی آب می کنی(۵۱).» و از آنجایی که برای آبرو و عزت انسانی ارزش والایی قائل هستند، سعی بر حفظ آن توسط افراد دارند و می خواهند هیچ نیازمندی کوچک نشود و برای برآورده شدن حاجات آنان؛ برای افرادی که می خواهند سخی باشند سخاوت را این گونه تعریف می نمایند که: «السخاء ما کان ابتداء»، سخاوت آن است که تو آغاز کنی(۶۱).

یعنی شما نگذارید نیازمند درب خانه شما بیاید، و قبل از درخواست او، شما نیاز آن را برآورده سازید.

نکته مورد اهمیت این که امام با این همه تأکید و سفارش بر سخاوت، عدالت را بر سخاوت برتری می دهد و آن را شریف تر از سخاوت می داند، زیرا در عدالت ارزش برای همه انسان ها است و تدبیر عمومی مردم را شامل می شود، درحالی که بخشش شامل گروه خاصی می شود.(حکمت ۷۳۴)

حتی مجرمین هم دارای کرامت اند.

از دستورات امام علی(ع) که کرامت انسان را دوچندان می کند حفظ کرامت همه افراد، حتی مجرمین است. ایشان برای تنبیه آنان برنامه ای دارند تا کوچک ترین لطمه ای به شخصیت آن ها وارد نشود. «ازجر المسیء بثواب المحسن» بدکار را با پاداش دادن به نیکوکار، آزار ده (۷۱).

در این باب برخورد امام با خوارج را ببینیم که روزی بر کرسی خطابه قرار داشت و مردم را پند می داد، ناگهان یک نفر از خوارج از گوشه مسجد فریاد زد: «لاحکم الالله». وقتی شعار او تمام شد، فرد دیگری برخاست و همان شعار را تکرار کرد و بعد گروهی برخاستند و همان شعار را تکرار کردند.

اما در پاسخ به آنان فرمود: «کلمه حق یراد بها باطل»، سخنی به ظاهر حق اما آن ها باطلی را دنبال می کنند. سپس فرمود: تا وقتی که با ما هستید از سه حق برخوردارید:

۱) لانمنعکم مساجدالله ان تصلوا فیها، از ورود شما به مساجد خدا جلوگیری نمی کنیم تا در آن جا نماز بگزارید.

۲) و لانمنعکم الفیء ما کانت أیدیکم مع أیدینا، شما را از بیت المال محروم نمی کنیم مادامی که در مصاحبت ما هستید.

۳) ولا نبدؤکم بحرب حتی تبدءونا ]به[، تا آغاز به جنگ نکرده اید با شما نبرد نمی کنیم (۸۱).

● کرامت همه انسان ها

شاه بیت کراماتی که امام علی(ع) برای انسان ها قایل شده است، نفی تفکرات نژادپرستانه(۹۱) است.

امام به مالک اشتر ضمن دستور مهربانی با همه می فرمایند: مردم دو دسته اند: دسته ای برادر دینی تو و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند. (۰۲)

یعنی مردم هر طور که باشند محترم اند و هیچ گاه سیاه یا سفید بودن شان موجب امتیاز آن ها نیست و هر آیینی داشته باشند، یهودی یا مسیحی یا...، اما چون انسان اند کرامت انسانی را دارند. امام به خوبی آیه «و لقد کرمنا بنی ءادم... (۱۲)» را تفسیر کردند و این احترام را برهمگان جاری و ساری نمودند.

نگاهی به کلام امام کنیم؛ آن جا که سربازی از سربازان معاویه در شهر انبار به خانه زنی یهودی یورش، و دست بند و گردن بند او را به غارت برده بود؛ حضرت با عصبانیت تمام فرمودند: «لو أن امرأ مسلماً مات من بعد هذا أسفا ما کان به ملوما»، اگر برای این حادثه تلخ مسلمانی از روی تأسف بمیرد ملامت نخواهد شد و ازنظر من سزاوار چنین حالتی است.(۲۲)

در این کلام می بینیم امیرالمؤمنین به مذهب نگاه نکرد و همین که حرمت شخصی شکسته شد، به انسانی بی احترامی شد این گونه برافروختند.

● از کدام یک باید پیروی کرد؟

از کلام امام علی (ع)- که به اختصار به برخی موارد آن اشاره شد- درمی یابیم که امروز حتی در مترقی ترین مکاتب فکری و فلسفی جهان چنین پایه ای از ارزش برای انسان مطرح نشده است. گرچه ممکن است به اعتبار گفته ها و نوشته ها و مقالاتی که منتشر کرده اند از بعد نظری انسان را به جایگاه لایق و بایسته اش رسانده اند، اما از نظر عملی و در صحنه رویکردهای اجتماعی، آدمی در سطح دیگر امکانات ابزاری مورد تحقیر و توهین قرار گرفته، و در بعضی نگاه ها و در مقایسه با علم و صنعت، به شدت تنزل رتبه پیدا کرده است.(۳۲)

از آنچه گفته شد می توان فهمید که سعادت انسان در مکتب اومانیسم و امثال آن محصول بینش تنگ خرد انسان است که روشن گری او کاملاً محدود می باشد نیست که هر روز مکتبی پشت سر مکتبی و به اصطلاح ایسمی به دنبال ایسمی پدید می آید و هر کدام به خودنمایی پرداخته، سپس به زباله دان تاریخ ریخته می شوند. تجربه و یا مرور زمان زیان بار بودن همه مکاتب مادی و ناقص ساخته اندیشه انسان را روشن می سازد، درحالی که سعادت انسان در بینش های دینی نتیجه احکامی است که از عقل کل صادر می گردد که هم انسان و طبیعت را آفریده و هم از راز برخورد هر دو آگاه است (۴۲).

مصطفی سیاوشی

پی نوشت:

۱- humanism (اصالت انسان)

۲- مدخل مسائل جدید در علم کلام، ص۰۱۱

۳- secularism (تفکر جدایی دین از سیاست)

۴- مدخل مسائل جدید در علم کلام، ص۶۰۱

۵- نهج البلاغه، حکمت۱۳۳

۶- سوره نجم آیه۱۳

۷- کافی، ج۸، ص۴۷۱

۸- بحارالانوار، ج۶۷، ص۶۸۱ و عوالی اللآلی، ج۱، ص۴۰۴

۹- مدخل مسائل جدید در علم کلام، ص۱۰۶

۰۱- همان، ص۸۹