ساختار جدید امنیت در اروپا

۶۰ سال پیش قرارداد تشکیل پیمان آتلانتیک شمالی ناتو به مورد اجرا گذاشته شد این پیمان که در زمان خود برای مقابله با اتحاد شوروی و پیمان ورشو تشکیل شده بود, اکنون دنبال توجیه جایگاه ویژه در شرایط متغیر جهانی است با این ملاحظه, به عقیده تحلیلگران, ایجاد ساختار جدید امنیت اروپایی می تواند یکی از وجوه اشتراک ناتو و روسیه شود

۶۰ سال پیش در ۲۴ اوت سال ۱۹۴۹ قرارداد تشکیل پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) به مورد اجرا گذاشته شد. این پیمان که در زمان خود برای مقابله با اتحاد شوروی و پیمان ورشو تشکیل شده بود، اکنون دنبال توجیه جایگاه ویژه در شرایط متغیر جهانی است. با این ملاحظه، به عقیده تحلیلگران، ایجاد ساختار جدید امنیت اروپایی می تواند یکی از وجوه اشتراک ناتو و روسیه شود. اکتبر سال گذشته، دمیتری مدودف، رئیس جمهور فدراسیون روسیه در کنفرانس سیاست بین المللی در شهر «اویان» فرانسه، اصول ساختار جدید امنیت اروپایی را اعلام کرد. رئیس جمهور در پی جنگ در اوستیای جنوبی اظهار داشت که بحران قفقاز نشان داد که ناتو نیازمند تجدید ساختار خود برای پاسخ گویی به تحولات جاری است. به عقیده وی، نظام امنیت اروپایی باید برای همه کشورها برابر باشد و برای تمام منطقه اروپایی و آتلانتیکی قواعد واحد بازی را به مورد اجرا گذارد. دمیتری مدودف پیشنهاد کرد که در این زمینه سه اصل کلیدی معیار کار قرار گیرد، یعنی خودداری از تأمین امنیت خود به ضرر امنیت دیگران، اجتناب از فعالیت در پیمان ها و بلوک های نظامی در جهت تضعیف فضای واحد امنیت و اجتناب از توسعه پیمان های نظامی به ضرر امنیت اعضای دیگر معاهدات مشترک آینده. پیشنهاد روسیه در مورد انعقاد پیمان جدید امنیت اروپایی شامل چهار قسمت است.

اولا؛ اصول اساسی روابط بین دولت ها و از جمله احترام به حق حاکمیت، عدم مداخله در امور داخلی و حق بی طرفی را مورد تأکید قرار داده است. ثانیا؛ مسایل مربوط به کنترل تسلیحات مورد اشاره قرار گرفته و اصل جدید به اصطلاح «دفاع غیرتهاجمی» پیشنهاد شده است. ثالثا؛ پیشنهاد شده راه کارهای واحد حل بحران ها براساس مذاکرات طراحی شوند. رابعا؛ پیشنهاد شده شیوه های مقابله با تهدیدات و چالش های جدید و از جمله همکاری دولت ها در زمینه مبارزه با تروریسم و خطر مواد مخدر مورد توجه جدی قرار گیرند. اکنون ناتو مشغول مطالعه ابتکارات روسیه است که باید در میان پیشنهادات سایر کشورها، اساس پیمان جدید امنیت اروپایی را تشکیل دهد. در همین چارچوب، اخیرا در نیویورک با حمایت «انستیتوی دموکراسی و همکاری» میزگردی تشکیل شد که به بررسی پیشنهادهای دمیتری مدودف در زمینه ساختار جدید امنیت اروپایی اختصاص داشت. در ادامه چکیده سخنرانی های ایراد شده در این نشست از نظر می گذرد.

دمیتری دانی لوف، رئیس بخش امنیت اروپایی انستیتوی اروپای آکادمی علوم روسیه: روسیه هیچ گاه از نظام موجود امنیت و روابط با نهادهای غربی راضی نبوده و همیشه تأکید می کرده که تنها براساس فلسفه مشارکت و حقوق برابر می توان از دوره جنگ سرد خارج شد. نکته تازه این است که بعد از اعلام پیشنهاد دمیتری مدودف درباره انعقاد پیمان جدید امنیت اروپایی، وزارت امور خارجه بر ضرورت تنظیم سندی حقوقی در این زمینه تأکید کرد. اگر ویژگی این پیشنهاد فقط همین باشد، سؤال این است که در صورت عدم انعقاد یک سند الزام آور حقوقی که کار ساده ای نیست، چه چیزی در انتظار خواهد بود؟ مهم این است که روسیه برای اولین بار از سوی خود اصول مهمی در زمینه امنیت پیشنهاد کرده است. از روسیه همیشه ایراد می گرفتند که با فعالیت های غرب مخالفت می ورزد و در مقابل نیز پیشنهادی ارائه نمی کند.

سیاست واقع بینانه نیز در این زمینه دخیل است. واقع بینی غرب بدان معنا است که سند الزام آور حقوقی امضا نخواهد شد. آیا پیشنهاد دمیتری مدودف می تواند به منافع روسیه لطمه بزند؟ اولا، این پیشنهاد به عنوان اولویت سیاست خارجی روسیه معرفی می شود که ما باید از آن پیروی کنیم. ثانیا، معلوم است که در نبود همکاری سازنده بین شرکای کلیدی (قبل از همه ایالات متحده) سیاست جدید امنیتی در سال های آینده بی نتیجه باقی خواهد ماند. آیا پیشنهاد مسکو می تواند جایگزین نظام فعلی امنیت شود؟ ما با طرح این اندیشه، باید در زمینه روابط با ناتو، اتحادیه اروپا و ایالات متحده به پیش حرکت کنیم. قابل درک است که روسیه در ساختار فعلی امنیت اروپایی- آتلانتیک جایی ندارد. پیشرفت در روابط با اروپا بدون اندیشه های جدید و فلسفه جدید حاصل نخواهد شد.

▪ کنستانتین زاتولین، معاون اول رئیس کمیته جامعه کشورهای همسود در دومای روسیه:

فکر نمی کنم که بتوانیم قراردادی منعقد کنیم که همه جنبه های امنیتی را مشخص کرده و به همه ضمانت های لازم را بدهد. واقعیت این است که هر موقعی که آخرین شرکت کننده چنین سندی را امضا کند، تاریخ از حرکت خود باز خواهد ایستاد. عقاب آرم دولتی روسیه دو سر دارد که یکی از آن ها به اروپا می نگرد و دیگری به آسیا. ما برای چندمین بار در تاریخ خود تصمیم می گیریم کدام یکی از این دو سر مهم تر است. فکر می کنم که اتحادیه اروپایی- آتلانتیکی باید برای خود تصمیم بگیرد که به روسیه با چشم متحد بنگرد یا با چشم قربانی. برای مسکو هم مهم است برنامه های بلندمدت خود را با چه کسی طراحی کند. ما از سازمان همکاری شانگهای، «بریک»، جامعه اقتصادی اورآسیا و سازمان های دیگر برخورداریم و باید این سازمان ها را توسعه دهیم. ولی برخورد ما با مسایل اروپا باید شبیه به رفتار ایالات متحده باشد. واشنگتن در مناطق دیگر جهان دنبال منافع خود است و فقط می خواهد که اوضاع اروپا درست باشد و کسی آن را تهدید نکند.

برای ما مهم است که اروپا و ایالات متحده در زمینه اکراین و قفقاز چه مواضعی اتخاذ خواهند کرد. دورنمای توسعه همکاری مسکو با غرب به همین امر وابسته است. فکر می کنم که ما مواضع نزدیک و در بعضی زمینه ها حتی منافع مشترک داریم. نظامیان، فیلسوف نیستند و نباید حتما اعمال خود را با اصول طراحی شده تطبیق دهند. پنتاگون این طور رفتار نمی کند. اگر آن ها حاضر نباشند روسیه را به عضویت جامعه اروپایی- آتلانتیک بپذیرند، رژیم سیاسی کشورمان نیز نباید سعی کند خود را جوابگوی انتظارات ناتو بداند. درواقع یک دور باطل ایجاد شده است.

▪ اندره کاچینز، مدیر برنامه های روسی مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی واشنگتن:

دمیتری مدودف صراحتا اعلام کرد که مسئله امنیت اروپا حل نشده است. اولا، در حال حاضر روابط بین روسیه و ایالات متحده آنقدر خوب نیست که بتوانند در سطح دولتی به بررسی پیمان امنیت اروپایی بپردازند. ثانیا، نهادهای موجود امنیتی درحال تغییر و تحول هستند. به نظر می آید که باید ضمن بررسی مسایل مشخص امنیتی، همزمان موجبات ایجاد نهاد جدید امنیتی را بررسی کرد. وجود روابط تیره و متشنج بین مسکو و واشنگتن به نفع واشنگتن نیست. در این بین مهم است که روسیه کدام متحدان را برای خود می خواهد؟ روسیه به سازمان همکاری شانگهای و بریک توجه زیادی می کند، ولی آیا واقعا می خواهد در میان اعضای این سازمان ها باشد و در بلندمدت جای خود را در میان آن ها می بیند؟ من اینطور فکر نمی کنم. مسایل امنیتی که هم اکنون برای ایالات متحده مطرح است، با اروپا ارتباط ندارد. مسئله اساسی روابط مسکو- واشنگتن آن است که در روسیه سیاست آمریکا به عنوان سیاست معطوف به تضعیف منافع روسیه تلقی می شود. ولی در ایالات متحده دیدگاه رایج این است که روسیه با منافع واشنگتن مقابله می کند.

تعلیق گسترش ناتو نمی تواند آشکارا اعلام شود. در مورد ساختار امنیتی مورد نظر روسیه نیز باید گفت که بحث درباره چگونگی این رژیم تنها زمانی شروع می شود که ما از طرح های مشترک برای همکاری برخوردار نیستیم. برداشت دولت اوباما از مسئله سلاح های هسته ای جوابگوی منافع روسیه است. برای اوباما افغانستان اولویت دارد و همکاری با روسیه در این زمینه از همه بیشتر واجد ارزش است. از سوی دیگر، مسئله سپر ضدموشکی برای دولت فعلی ایالات متحده به اندازه دولت سابق بوش مهم نیست. به نفع روسیه است که درباره گسترش ناتو چیزی نگوید زیرا فعلا این مسئله به تعویق افتاده است و روسیه باید از این فرصت استفاده کند.

▪ یوگنی کاژوکین، معاون رئیس آژانس فدرال امور جامعه کشورهای هم سود: اروپا نمی تواند بسیاری از اقلیت های قومی و مذهبی خود را «هضم» کند. این امر بر مواضع اتحادیه اروپا در امور بین المللی اثر می گذارد. کافی است به برخورد فرانسه با روند صلح خاورمیانه اشاره کرد. درک این مسائل برای اروپا دشوار است و اروپا ترجیح می دهد به مسایل قدیمی و عادی بپردازد. وقتی که روسیه به هدف سیاست تبدیل می شود، اکراین سعی می کند به هر وسیله ممکن روسیه را تحریک کند، زیرا می داند که غرب در هر حال از کی یف پشتیبانی خواهد کرد. قدرت های بزرگ نمی توانند نقش وسیله بازی های کوچک سیاسی را ایفا کنند. توافقات می توانند بدون اتحادیه اروپا نیز حاصل شوند. به علاوه، روسیه با مشکلات جمعیتی مواجه است، در حالی که جمعیت برای دنبال کردن سیاست سلطه جویانه مؤلفه ای مهم است، لذا نباید به فکر توسعه طلبی باشد.

هم اکنون در غرب مسایل «امنیت نرم» یعنی خطر مصرف موادمخدر و تجارت انسان ها بسیار حاد است. همکاری بین اتحادیه اروپا و روسیه در این زمینه بسیار ناچیز است. در حال حاضر ایالات متحده مسئول همه تحولات در افغانستان است که نیروهای لیبرال روسی معتقدند ما باید در این زمینه با واشنگتن همکاری داشته باشیم. مهم این است که خودآگاهی مسلمانان اروپا و روسیه دچار چه تحولاتی خواهد شد. اگر چیزی شبیه به خروج اتحاد شوروی از افغانستان تکرار شود که مسلمانان احساس کردند که یک ابرقدرت دیگر را مغلوب کردند، باید برای اعمال تروریستی گسترده جدید آماده شویم. مصاحبه های کسانی را که اعمال تروریستی را تهیه کردند، مطالعه کردم. شدت برخورد تحقیرآمیز آنها با غرب باعث تعجب من شد. تروریست ها بین روس ها، آمریکایی ها و فرانسوی ها فرقی نمی گذارند. آن ها نیرویی هستند که رشد می کند، ولی ما در مرحله انحطاط قرار داریم. باید به نحوی مقتضی به این چالش پاسخ دهیم.

▪ روبرت لگوولد، پروفسور افتخاری گروه علوم سیاسی دانشگاه کلمبیا: ما در دوره بروز تغییرات مهم در سیاست جهانی زندگی می کنیم. موضوعات به قدری پیچیده هستند که در آینده نزدیک دولت های ملی به بررسی آن ها نخواهند پرداخت. وقتی که دولت ها مبادرت به اقدامی می کنند، روند بررسی موضوعات انعطاف خود را از دست می دهد. لذا این مسایل باید در سطح کارشناسان روس، اروپایی و آمریکایی بررسی شوند. پیشنهاد دمیتری مدودف به موقع مطرح شد، ولی در این زمینه اختلاف نظرهای اساسی مشاهده می شود. مسئله اول، آمادگی برای بحث درباره این اندیشه است. روسیه سعی می کند طرفین را دور میز مذاکرات بنشاند در حالی که در غرب فقط بعضی گروه ها حاضر به این هم اندیشی هستند. واکنش غرب به میزان خرسندی آن از نهادهای موجود امنیتی بستگی دارد. ثانیا، باید قبول کرد که ما به یک نقطه عطف نزدیک شده ایم. گسترش ناتو نقش «خط قرمز» را بازی نکرده بود، اما گرجستان و اکراین ما را به این خط قرمز نزدیک کردند. غرب این واقعیت را درک می کند، اما نمی تواند موضوع عضویت اکراین و گرجستان در ناتو را رد کند. در حال حاضر غرب به این درک رسید که این دو کشور نمی توانند عضو ناتو شوند.

ما می خواهیم ساختار امنیت ما با نهادهای موجود غربی (اتحادیه اروپا و ناتو) و فضای شوروی سابق (سازمان پیمان امنیت جمعی و غیره) سازگار باشد. سازمان همکاری شانگهای نیز باید از طریق تعامل گسترده با روسیه و غرب به حل و فصل مؤثر مسایل امنیت اروپایی مساعدت کند. همکاری در فضای شوروی سابق، مهمترین مسئله در روابط بین روسیه و غرب است. این سؤال که چه کسی حق دارد در این فضای جغرافیایی فعالیت کند، اساس مسئله امنیت اروپایی را تشکیل می دهد. روسیه و ایالات متحده می توانند در جهانی با هم همکاری کنند که اروپا بازیگر ثانوی آن باشد. هم اکنون همین امر در رابطه با کره شمالی مشاهده می شود. اگر درباره ایران و خاورمیانه صحبت کنیم، معلوم خواهد شد که فقط بعضی کشورهای اروپایی برای سیاست در این منطقه اهمیت دارند و نه تمام اروپا. آمریکایی ها موافقند که اساس فعالیت ناتو باید مورد بازنگری قرار گیرد، ولی کسی وجود ناتو را زیر سؤال نمی برد، چرا که این سازمان مانع از ملی شدن مسایل امنیتی شده و از همین رو نقش مثبتی ایفا می کند. ما اصولا طرفدار امنیت اروپایی هستیم، ولی حاضر نیستیم در این زمینه تلاش بیش از حدی به خرج دهیم.

▪ مایکل ماندلباوم، مدیر برنامه سیاست خارجی آمریکا در دانشگاه «جان هاپکینز»:

شک دارم که پیشنهاد دمیتری مدودف در غرب جدی گرفته شود. فکر نمی کنم کوچک ترین شانسی برای برقراری نظام جدید امنیت وجود داشته باشد. واکنش فعلی دولت های اروپایی به این پیشنهادها چیزی جز رفتار مؤدبانه و تعارفات سیاسی نیست. همچنین دولت های فرانسه و آلمان سعی می کنند از حمایت روسیه در زمینه های مهم برای خود برخوردار شوند. ما سازمان های زیادی داریم و به سازمان های جدید نیازی نداریم. مسئله این است که ناتو که از نظر ایالات متحده از همه مهم تر است، روسیه را به عضویت خود قول نمی کند. فکر می کنم که گسترش ناتو، بزرگترین اشتباه سیاست خارجی آمریکا بعد از پایان جنگ سرد و حتی از جنگ عراق بدتر بوده است. اگر قرار بود گسترش ناتو برای ایالات متحده مفید به فایده باشد، روسیه نیز بایستی عضو این سازمان می شد. بعد از حوادث ۱۱ سپتامبر فرصت خوبی برای دعوت روسیه به ناتو و تبدیل آن به بخشی از نظام امنیت اروپایی و آتلانتیک ایجاد شده بود. ولی اکنون به علت سرشت ویژه نظام دولتی در روسیه که در غرب به نحو خاصی دریافت می شود، این امر امکان پذیر نیست.

از سال ۲۰۰۴ تاکنون همه تحولات در روسیه مانند قتل خانم پالیت کووفسکایا و جنگ در اوستیای جنوبی، در ایالات متحده بازتاب خوبی نداشته است. کارشناسانی که حوادث را دنبال می کردند، می دانند که گرجستان آغازگر جنگ بود، ولی روسیه می توانست به گونه دیگری رفتار کند، یعنی جلوی تجاوز گرجستان را بگیرد و استقلال اوستیای جنوبی و آبخازیا را به رسمیت نشناسند، ولو اینکه ساکنان این مناطق نخواهند بخشی از گرجستان باشند. درست نبود که وضعیتی که ایجاد شده بود، به وسیله زور تغییر کند. اگر روسیه با احتیاط بیشتری رفتار می کرد، می توانست از اصولی دفاع کند که همه قبول دارند. اصل «تعیین سرنوشت خود» و توسل غیرموجه به زور لازم نیست. انتخابات و برخورد با مخالفان در روسیه در دوره دوم ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین ناگزیر باعث ناراحتی غرب شد. روسیه طی چهارسال اخیر خود را به عنوان کشوری نشان داده که با غرب مقابله می کند. غرب به عضویت اکراین و گرجستان در ناتو احتیاجی ندارد، ولی از نظر سیاسی رئیس جمهور ایالات متحده نمی تواند اعلام کند که گسترش ناتو متوقف شده است. دولت آمریکا هیچ گاه اقدامی نخواهد کرد که به منافع آلمان لطمه بزند زیرا سرشت روابط این گونه است. ولی سرشت روابط با روسیه فرق می کند. این کشور از اردوگاه ما خارج است، با این وجود، در آینده قابل پیش بینی می تواند عضو اردوگاه ما شود.

▪ آندرانیک میگرانیان، مدیر انستیتوی دمکراسی و همکاری:

نهادهای موجود جوابگوی تحولات در جامعه اروپایی-آتلانتیک نیستند. منظورم از جامعه اروپایی- آتلانتیک، ایالات متحده، روسیه و اروپا هستند. آن ها نمی توانند مسئله امنیت اروپایی را حل کنند و ما باید موافقتنامه جدیدی طراحی کنیم که براساس آن ساختار جدید امنیتی اروپایی رابا امکانات بیشتر ایجاد کنیم. می توان به سازمان امنیت و همکاری اروپا که هم اکنون فقط بر انتخابات در فضای شوروی سابق نظارت می کند، اختیارات بیشتری داد. این سازمان باید دوباره از امکان رسیدگی به مسائل «سبد اول» موافقتنامه هلسینکی، یعنی تأمین امنیت در فضای اروپایی-آتلانتیک بپردازد. همه سازمان های موجود در اروپا در روند جدید شرکت خواهند کرد و اصل بر آن است که سازمان جدید نباید جای سازمان های موجود را بگیرد.

مسکو به توسعه روابط با سازمان همکاری شانگهای و بریک توجه زیادی دارد، زیرا ایالات متحده روسیه را به عنوان شریک برابر حقوقی در فرآیند گفت وگوها و روابط تلقی نمی کند. کشوری که عضو ناتو نیست و هدف بازدارندگی قرار می گیرد، ناگزیر باید سعی کند مواضع خود را به گونه ای دیگر تحکیم کند. دستگاه دیپلماسی روسیه تلاش می کند وزن این کشور را در مناسبات بین الملل بالا ببرد. بازسازی روابط روسی-آمریکایی بر گسترش ناتو و مسئله سپر ضدموشکی اثر خواهد گذاشت. جالب است ببینیم روابط روسی-آمریکایی از چه توان بالقوه ای برای همکاری سازنده برخوردار است.

▪ ویتالی ترتیاکوف، مدیرکل و سردبیر هیئت تحریریه «روسیه»:

تعیین مرزهای اروپا، خود به خود مسئله مهمی است. حتی مرزهای داخلی این فضای جغرافیایی روشن نیست. مهم ترین چالش امروز، خطر نابودی تمدن مسیحی اروپایی است. در اروپا این خطر را کمتر درک می کنند. این در حالی است که بسیاری از اروپایی ها، روسیه را به عنوان چالش تلقی کرده و آن را بخشی از اروپا محسوب نمی کنند. معلوم است که پیشنهاد دمیتری مدودف، پاسخ به سرزنش های غرب به اینکه روسیه فقط انتقاد می کند و چیزی از خود پیشنهاد نمی کند، بود. اگر «پارلمان فکری تمدن اروپایی-آتلانتیک» وجود داشت (که البته این طرح در آینده نزدیک عملی نخواهد شد)، می توانست بعضی مفاهیم اساسی را روشن بکند. ما شک داریم که غرب از روسیه در برابر خطرات ناشی از شرق دفاع کند.

دولت های جدید ایجاد می شوند، ولی کسی نمی خواهد آن ها را به رسمیت بشناسد. اوستیای جنوبی و آبخازیا، مسئله محلی با گرجستان نیست، بلکه عنصر مهم یک روند عمومی است. ما تنها در صورتی می توانیم با غرب قرارداد جدید امضا کنیم که این روند عمومی نادیده گرفته نشود. وجود سازمان امنیت و همکاری اروپا به شکل امروزی را مغایر با منابع روسیه محسوب می کنم. روسیه باید مبتکر انحلال این «جسد سیاسی» شود. همه ما به حفظ تمدن مشترک اروپایی-آتلانتیک، مسیحی با عناصری از اسلام و بودائسم علاقه مند هستیم، ولی تعریف ما از این تمدن و منافع آن یکسان نیست. متأسفانه وحدت منافع ما تنها در زمان بروز چالش های بزرگ و ظهور دشمن مشترک درک می شود. جنگ گرجی- روسی برای برملا کردن مسایل واقع در روابط روسیه با ایالات متحده مفید بود. تا زمانی که سه جمهوری شوروی سابق عضو کامل اتحادیه اروپا نشدند، اروپایی ها به جمهوری های شوروی سابق توجه نمی کردند. اگر باراک اوباما واقعاً روسیه را به ناتو دعوت کند، معلوم خواهد شد چه کسی مخالف عضویت روسیه در نظام امنیت اروپایی-آتلانتیک است. بدیهی است که بعضی کشورها فوراً اعتراض خواهند کرد. سؤال دیگر این است که اگر آمریکا در قرارداد امنیتی اروپایی بین روسیه و اتحادیه اروپا شرکت نکند، نظر آن درباره این قرارداد چگونه خواهد بود؟