بیداری با نیش خرمگس

نگاهی به فلسفه یونان

اگرچه مورخان تاریخ فلسفه در سیر تاریخی خود از طالس شروع می کنند و فصلی از کتاب های تاریخ فلسفه را به پیشا سقراطی ها اختصاص می دهند، اما توجه به این نکته ضروری است که فلسفه به معنای تبیین عقلانی امور و مدون کردن نظریات هستی شناسانه و معرفت شناسانه با افلاطون شروع می شود و ارسطو که شاگرد او است یکی از عظیم ترین دستگاه های فلسفی را پدید می آورد. با این وجود قبل از پرداختن به نظام فلسفی افلاطون ضروری است که نگاهی گذرا به اندیشه های استاد او (سقراط) و همچنین سوفیست های هم عصرش داشته باشیم.

● اهمیت فلسفه یونانی

هیچ کس نمی تواند انکار کند یونانیان میراث فناناپذیری از ادبیات، هنر و فلسفه برای اروپایی ها به جا گذاشته اند. برای پی بردن به اهمیت فلسفه یونان همین جمله هگل کافی است؛ «نام یونان برای قلوب مردم با فرهنگ در اروپا اثر وطن را دارد.»

فلسفه یونانی پس از آنکه در آسیای صغیر طلوع کرد، مشی تکاملی خود را ادامه داد تا اینکه توسط افلاطون و ارسطو به اوج شکوفایی رسید و سپس توسط فلسفه نو افلاطونی تاثیری عظیم و عمیق بر تفکر مسیحی گذاشت. پرداختن به فلسفه یونانی هم به عنوان نخستین دوره فکر فلسفی اروپا و هم از حیث ارزش درونی و ذاتی اش برای محققان و علاقه مندان ضروری است. در فلسفه یونانی شاهد طرح مسائلی هستیم که هنوز اهمیت خود را از دست نداده اند و پاسخ های پیشنهاد شده یی می یابیم که همچنان خالی از ارزش نیستند. (کاپلستون، ۱۳۷۵، صص ۱۷-۱۶)

● نقطه آغاز

یافتن و پی بردن به منشاء پیداش و ماده نخستین اشیا هدف اصلی متفکران پیشا سقراطی بود (اصالت ابژکتیویته)، اما با ظهور سوفیست ها توجه از شیء (ابژه) به شخص و فاعل شناسا (سوژه) تغییر یافت و انسان محور تفکرات و نظریات آنها قرار گرفت تا جایی که پروتاگوراس (یکی از سوفیست های مشهور) می گوید؛ «انسان مقیاس همه چیزها است، مقیاس هستی چیزهایی که هست و مقیاس نیستی چیزهایی که نیست.» (همان، ص ۱۰۶) اولین علت این تغییر ورشکستگی نظریات پیشاسقراطی ها بود. علت دیگر این تغییر تفکر روز افزون درباره پدیده های فرهنگ و تمدن بود که به سبب آشنایی گسترده و وسیع یونانی ها با جوامع دیگر حاصل شده بود.

سوفیست ها در روش نیز با متفکران پیش از خود اختلاف داشتند. روش پیشا سقراطی ها استنتاجی و قیاسی بود. به این معنی که ابتدا اصل مقوم نهایی را وضع می کردند و بعد پدیدارهای جزیی را بر اساس آن تبیین می کردند، اما روش سوفیست ها تجربی و استقرایی بود. آنها اهل دایره المعارف و دانشمندانی بودند که درصدد گردآوردن اندوخته های وسیع از مشاهدات و امور جزیی بودند. سپس از مشاهدات شان نتایجی نظری و عملی می گرفتند. اختلاف دیگر بر سر غایت بود. پیشاسقراطی ها با حقیقت عینی سروکار داشتند و تلاش داشتند حقیقت یا حقایق عینی جهان را بیابند، اما سوفیست ها اصولاً به حقیقت عینی توجه نداشتند و هدف شان عملی بود نه نظری. هدف آنها تعلیم هنر زندگی و نظارت و تنظیم آن بود. (همان، صص ۱۰۱-۱۰۰)

سوفیست ها فن جدل و خطابه را تعلیم می دادند و معتقد بودند با مهارت یافتن در خطابه و جدل می توان هر ادعا و نظری را ثابت کرد. به همین دلیل سقراط آنها را شیادانی می دانست که فقط به دنبال منفعت خود هستند نه حقیقت و فضیلت.

● کشته راه فلسفه

سقراط از خانواده یی متوسط بود. برخی گفته اند پدرش کارگر سنگ تراش بود و مادرش قابله(ماما). سقراط اغلب به گونه یی معرفی می شود که نقطه مقابل شاگردش افلاطون است؛ افلاطون اشرافی و همچون خدایان زیبا بود و سقراط زشت و درشت هیکل. او برخلاف سلیقه و عرف زمانه سخنوری بزرگ نبود و در تمام تاریخ فلسفه اروپا تنها کسی است که حتی یک سطر ننوشته، اما همچنان آوازهایش بر سر زبان ها است. (هرش، ۱۳۸۶، ص ۳۱) بنابراین آنچه به عنوان میراث فکری او معرفی می شود چیزی است که شاگردان و هم عصرانش چون گزنفون، افلاطون و ارسطو به نقل از او گفته اند. در آثار و رساله های افلاطون مشکل است نظریات سقراط را از نظریات خود او کاملاً متمایز کرد.

سقراط کار خودش را به کار مادرش (مامایی) تشبیه می کرد و معتقد بود وظیفه اش این است که اسباب تسهیل زایش روان های افراد را فراهم کند. او می کوشید حس حقیقت جویی دیگران را برانگیزاند تا دریابند آنچه حقیقت می پنداشتند کافی نیست و هنوز به حقیقت نرسیده اند. گاهی نیز خود را به خرمگس تشبیه می کرد که وظیفه اش نیش زدن انسان ها و بیداری شان از خواب غفلت است.

سقراط در ابتدا جانشین آناکساگوراس۱ بود، اما بعد از مدتی بر اساس فضای حاکم از نظریات مختلفی که وجود داشت، مایوس شد تا اینکه مورد خطاب سروش معبد دلفی قرار گرفت؛ «سقراط خردمندترین انسان است زیرا به جهل خود علم دارد.» بعد از این واقعه او شعار «می دانم که هیچ نمی دانم » را سرلوحه خود قرار داد و در کوی و برزن به دنبال آن بود که به دیگران نیز بفهماند که هیچ نمی دانند. به همین دلیل مورد غضب و خشم سوفیست ها قرار گرفت و او را به جرم انکار خدایان و به فساد کشاندن جوانان محاکمه کردند، اما دلیل واقعی محاکمه و حکم مرگ او این بود که همه چیز را زیر سوال می برد (رادیکالیسم فکری). او در محاورات خود تلاش می کرد تصورات و باورهای پذیرفته شده در مورد خدایان، خیر، پارسایی، حق اقتدار، عشق و... را به چالش بکشد.

روش سقراطی؛ بنا بر آنچه از رساله های افلاطون مشخص است روش سقراط برای به چالش کشیدن نظریات رایج این گونه بوده که او در ابتدا سوالی مطرح می کند؛ «بگو ببینم به عقیده تو نیکی چیست؟» یا «عدالت چیست؟» نخست پاسخ مخاطب را می پذیرد، اما در مورد آن سوالاتی می پرسد و طی این سوالات اشکالات تعریف طرف مقابل را مشخص می کند. مخاطب سعی می کند از مهلکه بگریزد، اما مخاطرات و مشکلاتش بیشتر می شود و مجبور به اعتراف به نادانی می شود. (چیزی که سقراط به دنبال آن بود) این روش را افلاطون «دیالکتیک»۲ نام داده و عده یی آن را «ریشخند سقراطی» نامیده اند.

مساله سقراط؛ پرسش اصلی سقراط و هدف غایی که از فعالیت خود دنبال می کرد این بود؛ چگونه باید زیست تا زندگی بر اساس نیکی(خیر) باشد و می گفت؛ زندگی نا اندیشیده (اندیشیده نشده) ارزش زیستن ندارد. اگرچه سقراط به دنبال کشف حقیقت بود، اما حقیقت را صرفاً به عنوان موضوع تفکر نظری نمی خواست بلکه حقیقت را برای بهتر کردن زندگی عملی انسان ها می خواست.۳ او رسالت خود را این می دانست که مردم را برانگیزد تا به عالی ترین دارایی خود (نفس شان) از طریق تحصیل حکمت و فضیلت (خیر/نیکی) توجه کنند؛«خودت را بشناس.»

بنا بر نظر سقراط معرفت و فضیلت یکی است به این معنا که فردی که می داند حق چیست، به آنچه حق است عمل نیز می کند و هیچ کس دانسته و از روی قصد مرتکب بدی نمی شود. (کاپلستون، ۱۳۰) به عبارت دیگر هرکاری که انسان انجام می دهد، همیشه به این دلیل است که می خواهد به چیزی برسد که خیر (فضیلت) است. جنایتکار نیز می خواهد به چیزی برسد که برای خود نیک می داند. بر همین اساس سقراط بدی را محصول نادانی می داند. انسان بنا بر جهل ممکن است نیک نادرست را نیک درست بپندارد یا نیک کوچکی را جایگزین نیک بزرگ تر کند.(هرش، ص ۳۴) بر همین اساس سقراط عملی را صحیح (حق) می داند که برای انسان واقعاً مفید باشد و سعادت حقیقی او را تامین کند. از نظر سقراط راه حل پرهیز از بدی به کار گرفتن و تمرین دادن حس حقیقت طلبی است.

براساس همین آموزه وقتی به ناحق محکوم به مرگ شد به توصیه دوستانش عمل نکرد و به جای فرار ماند و جام شوکران را سرکشید. سقراط معتقد بود فرار او به معنای پشت پا زدن به افکاری است که تعلیم داده است. او می گفت اگرچه ناعادلانه، اما طبق قانون محکوم شده و به لطف قانون است که شهر و دولت برپا است. سقراط به رغم رادیکالیسم فکری در عمل وجود خود را مدیون قوانین و شهر(دولت) می دانست و حکم ناعادلانه، اما قانونی خود را پذیرفت.

بیژن مومیوند

پی نوشت ها؛

۱- آناکساگوراس مانند پارمنیدس قائل به وحدت بود و معتقد بود وجود وجود نه به وجود می آید و نه از بین می رود و تغییرناپذیر است. او همچنین بر این باور بود که در هرچیزی بخشی از هرچیز است و تغییرات اشیا و موجودات را بر این اساس تبیین می کرد (علفی که تبدیل به گوشت می شود به این دلیل است که اجزای گوشت در آن وجود دارد.) آناکساگوراس عامل حرکت در جهان را نوس (عقل) می دانست. او از عقل با کلمات مادی سخن می گفت و آن را لطیف ترین و خالص ترین چیزها می نامید.

۲- البته دیالکتیک در تاریخ فلسفه غرب تنها به معنای محاوره و گفت وگو (سوال و جواب) نیست و در دستگاه های فلسفی مختلف معنای گوناگونی دارد. مثلاً دیالکتیک اساس نظام فلسفی هگل و نظریات مارکس است.

۳- سقراط در اینجا کاملاً به قامت یک فیلسوف اخلاق درآمده است.

منابع؛

۱- فردریک کاپلستون (۱۳۷۵)، تاریخ فلسفه (جلد اول)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، شرکت انتشارات علمی فرهنگی و انتشارات سروش

۲- ژان هرش (۱۳۸۶)، شگفتی فلسفی (سیری در تاریخ فلسفه)، ترجمه عباس باقری، نشر نی