برای سربلندی ایران

رمز ماندگاری شخصیت های ملی, میزان خلوص آنها در خدمت به مردم و کشور بوده است و همین خصیصه و ویژگی باعث شده تا مردان بزرگ به عنوان سرمایه های ملی همیشه در حوزه احترام و تقدیر عمومی قرار گیرند

میرزا تقی خان معروف به امیرکبیر از جمله این چهره های خدومی است که سال ها بعد از شهادتش همچنان به نیکی از او یاد می شود و خدماتش زبانزد عام و خاص است. به مناسبت سالگرد درگذشت این بزرگمرد تاریخ معاصر ایران نگاهی داریم به زندگی او و فراز و نشیب های سیاسی که بر وی گذشت.

میرزا تقی خان امیرکبیر اهل فراهان بود و دست پرورده خاندان قائم مقام فراهانی. نام اصلی میرزاتقی خان «محمدتقی» است .زادگاهش هزاوه از محال فراهان عراق که هنوز هم در آن جا محله ای به نام محله میرزاتقی خان معروف است. خانواده پدری و مادری میرزاتقی خان از طبقه پیشه ور بودند. پدرش کربلایی قربان آشپز قائم مقام فراهانی بود.

محیط خصوصی تربیت میرزا تقی خان را دستگاه میرزا بزرگ قائم مقام و پسرش میرزا ابوالقاسم قائم مقام دو وزیر بزرگ عباس میرزا تشکیل می داد و براساس اصول اشرافی و درباری فرزند غلامان خانه زاد می توانستند در مجالس درسی که برای ولیعهدان تدارک می شد حضور یابند و میرزا تقی پسر کربلایی قربان آشپز با داشتن هوش سرشار، پشتکاری شگفت آور، استحکام در اخلاق، درستی و راست کرداری، دلیری و جسور بودن این فرصت را یافت که از اساتید فرزندان شاه بهره جوید و فن مستوفی گری را بیاموزد.

پس از مدتی، چنان قائم مقام را شیفته خود کرد که در وصف او می گوید: «حقیقت من بر کربلایی محمد قربان (پدر میرزاتقی) حسد بردم و بر پسرش می ترسم... این پسر خیلی ترقیات دارد و قوانین بزرگ به روزگار می گذارد.» اوپس از چندی چنان راه ترقی پیمود که در سلک منشیان قائم مقام به حساب آمد و برخی نامه های دولتی و خصوصی را او از جانب مخدومش می نوشت. تا آن جا که میرزاتقی توانست علاوه بر قائم مقام، جای خود را در دل امیر نظام زنگنه و فریدون میرزای پسر نایب السلطنه باز کند. مستوفی نظام شود و دیری نگذشت که به وزارت نظام آذربایجان رسید. میرزاتقی خان مقام وزارت آذربایجان را با منصب سرتیپی تا هنگام عزیمت با ناصرالدین شاه به تهران (شوال ۱۲۶۴) همچنان عهده دار بود. تاریخ نویسان براین باور هستند که پس از مرگ امیرنظام میرزاتقی شایستگی امارت نظام را داشت.

اما حاجی میرزا آقاسی رضایتی به این کار نداشت و علم مخالفت خود را برافراشت. به گفته نادر میرزا: «همه لشگر آذرآبادگان جز او کس ندانستندی و فرمان او ببردندی و این شهامت وزیر ایران حاجی میرزا آقاسی را گران بود.» اما وزیر نظام نزد ناصرالدین میرزای ولیعهد پایگاهی بلند یافت و ولیعهد نسبت به او اعتماد و اعتقاد پیدا کرد و زمینه صدارت او از آنجا فراهم آمد. نقل بیگانگان از فساد ناپذیری او از همه حیرت برانگیزتر است. این که منافع ملت را قربانی معاملات و معادلات درون قدرت نمی کرد، رشوه نمی پذیرفت و از فساد مالی به دور بود. دکتر «پلاک اتریشی» می نویسد:« پول هایی که خواستند به او بدهند و نگرفت، خرج کشتنش شد. »

از شهرت دوری می کرد و هرچه به حکام و ولایات و نمایندگان سیاسی بیگانه می نوشت همه را به نام شاه و به امر او قلمداد کرده است. حق شناسی میرزا زبانزد بود در اوج قدرت، از مخدومش باعنوان «مولای من قائم مقام »یاد می کند. هیچ گاه دین اخلاقی خود را نسبت به قائم مقام فراموش نکرد و به پاس این خدمت ها پس از رسیدن به صدارت بازماندگان او را از دست دولت ستمکار رهانید و اموالشان را که پس از کشتن قائم مقام به غصب برده بودند بازگرداند و در شرافت نفسانی او کلامی بلندتر از وصفی که« واتسون »کرده است نمی توان گفت که« در میان همه رجال اخیر مشرق زمین و زمامداران ایران که نامشان ثبت تاریخ جدید است، میرزا تقی خان امیر نظام بی همتاست! به حقیقت سزاوار است که به عنوان «اشرف مخلوقات» به شمار آید. بزرگوار مردی بود. »

ماموریت های سیاسی میرزاتقی خان

میرزاتقی خان از زمانی که منشی دستگاه قائم مقام بود تا زمان صدارت به سه ماموریت سیاسی رفت نخست در سال (۴۵-۱۲۴۴) در سن ۲۲ سالگی و در زمره دبیران به همراه خسرومیرزا به سفر روسیه رفت. ماجرای این سفر آن بود که مدتی پس از امضای قرارداد ترکمنچای« گریبایدوف »نویسنده روسی برای مبادله آن پیمان و به سمت سفارت فوق العاده به ایران آمد. این نویسنده نامور که از مأموریت خود خرسند نبود با روش ناپسند و تحرک آمیزش مردم شهر را برانگیخت و سرانجام به دست مردم خشمگین نادان در تهران کشته شد. دولت ایران از این واقعه مستاصل شد. قائم مقام خردمندی کرد و برای دلجویی نامه فرستاد و دولت ایران جسد گریبایدوف را با احترام به قفقاز فرستاد و مقرر شد هیاتی برای عذرخواهی راهی پطرزبورگ شوند. ماموریت میرزاتقی خان در این سفر آگاه کردن قائم مقام از امور بود. تبحر دیپلماتیک هیات ایرانی باعث شد دولت روسیه اظهار تأسف ایران را بپذیرد و مضافا از یک کرور تومان بابت باقیمانده دو کرور غرامت عهدنامه ترکمنچای گذشت کند، علاوه برآن نیکلای روس دوازده عراده توپ به رسم افغان برای شاه و ولیعهد فرستاد و این نخستین پیروزی میرزاتقی خان بود که او را در منظر توجه و عنایت قرار داد.

۹ سال بعد برای ملاقات با تزار روس در زمان وزارت آذربایجان به همراه ناصرالدین میرزای ولیعهد پای به ایروان گذاشت و سرانجام به عنوان نماینده تام الاختیار یکی از مهم ترین مذاکرات دیپلماتیک تاریخ ایران برای شرکت در کنفرانس ارزنه الروم به عثمانی رهسپار شد. این ماموریت از هر حیث نسبت به دو ماموریت قبلی مهم تر، طولانی تر و حساس تر است. در این سفر امیر نه تنها ماموریت خود را به بهترین وجه به سود کشورش به پایان رساند، بلکه لیاقت، مدیریت، قابلیت سیاسی و سجایای اخلاقی خود را در سطحی آن چنان جذاب و متین به نمایش گذاشت که شگفتی و حیرات توام با احترام نمایندگان سیاسی کشورهای دیگر را هم جلب کرد.(۱) ربرت کرزن دبیر نمایندگی انگلیس در کنفرانس ارزنه الروم می نویسد:« میرزا تقی خان، ورای هرگونه قیامی، برجسته ترین نمایندگان چهار دولت بود که در کنفرانس ارزنه الروم گرد آمده بودند»اختلافات سیاسی بین دو کشور ایران و عثمانی لزوم تشکیل کنفرانس ارزنه الروم بود. میرزاتقی خان که در این هنگام سمت سرتیپی و مقام وزارت آذربایجان را داشت به نمایندگی دولت ایران در رأس هیأت ایرانی قرار داشت. آورده اند که حاجی میزرا آقاسی که به نفوذ و قدرت میرزاتقی خان در آذربایجان حسد می ورزید خواست با اعزام او به این ماموریت مهم، هم مدتی او را از ایران دور کرده باشد و هم احتمالاً به سبب شکست در ماموریت از وجهه سیاسی و اجتماعی او بکاهد. آرایش نیروهای شرکت کننده در کنفرانس را هیأت نمایندگی ایران به سرپرستی میرزاتقی خان که طبق نوشته اعتماد السلطنه همراهان میرزاتقی خان در این سفر ۲۰۰ نفر بوده اند(۲) هیأت نمایندگی عثمانی (نخست نوری افندی و پس از مرگ او سعدالله انورافندی) نمایندگان انگلیس را کلنل ویلیامز و ربرت کرزن و سه نفر از ماموران روسیه تشکیل می دادند این کنفرانس که حدود چهار سال به طول انجامید با مشکلات و وقایع گوناگون و پردردسری مواجه شد که مهم ترین آنها کارشکنی ها و کج تابیهای نماینده عثمانی و رفتار توهین آمیز او، دودوزه بازی های ریاکارانه نمایندگان انگلیس و روس و مشکلات میرزاتقی خان با دربار ایران و حاجی میرزا آقاسی بود. دستورات نامعقول میرزا آقاسی امیر را در موقعیتی سخت قرار می داد اما او از فرامینی که دیپلماسی دولت را در ارزنه الروم تضعیف می نمود سرپیچی می کرد و البته مخاطب بازخواست های سخت و تحقیرکننده واقع می شد.

---