عید فطر جشن صفات حسنه

نفس هر عبادتی تأکیدی است بر اهورایی شدن انسانی که در جمع و اجتماع می زید در مبانی عرفانی ما هم که بر گرفته از تعالیم اسلامی است آنچه به انزوا و رهبانیت منجر شود نکوهش شده است «لا رهبانیئ فی السلام»

نفس هر عبادتی تأکیدی است بر اهورایی شدن انسانی که در جمع و اجتماع می‌زید. در مبانی عرفانی ما هم که بر گرفته از تعالیم اسلامی است آنچه به انزوا و رهبانیت منجر شود نکوهش شده است. «لا رهبانیئ فی السلام»

در «اسرار التوحید» ابوسعید ابوالخیر انسان واقعی را کسی می‌داند که در میان خلق بنشیند و برخیزد و بخورد و بخسبد و بخرد و بفروشد و در میان خلق ستد و داد کند و زن خواهد و با خلق در آمیزد و یک لحظه از خدای خود غافل نباشد.

و این که عبادت‌ها در جامعه اسلامی بیشتر به صورت جمعی مطرح می‌شود و بر مسجد و نمازجمعه و جماعت تأکید می‌شود برای این است که شناخت انسان به خودش منحصر نشود و به دیگران هم سرایت کند. در گلستان سعدی از زبان سعدی علت ترجیح مدرسه را بر خانقاه این گونه می‌بینیم:

صاحبدلی به مدرسه آمد ز خانقاه

بشکست عهد صحبت اهل طریق را

گفتم میان عالم و عابد چه فرق بود

تا اختیار کردی از آن این فرق را؟

گفت: آن گلیم خویش به‌در می‌برد ز موج

وین جهد می‌کند که بگیرد غریق را

در این میان روزه گرفتن در ماه رمضان نتایج بسیار ارزنده‌ای در رفتار انسانی به جای می‌گذارد که خود‌سازی والا‌ترین این نتایج است و تأثیری کاملاً اجتماعی در روابط آدمی خواهد داشت. آدمی در این ماه طبیعت منش خود را به گونه‌ای تغییر می‌دهد که پروردگار می‌خواهد. اگر طبیعت او مایل به خود خواهی است در این ماه او نفس را چنان پرورده است که از فراز کبر و نخوت به تواضع و فروتنی مایل خواهد شد و خلاصه پس از زدودن تمام صفات سلبیه انسانی از قلب جامه و ردای صفات حسنه را به پاداش عبادات این ماه به عنوان عیدی از حق تعالی خواهد گرفت و بر تن جان خواهد کرد.

روزه یک سو شد و عید آمد و دل‌ها برخاست

می ز خم خانه به جوش آمد و می‌باید خواست

نیاشامیدن و نخوردن نمادی از امیال دنیوی است که به گام نخست در مسیر خود‌سازی است. دیگر صفات روزه دار در متون ادبیات فارسی ما به عنوان صفات ارزنده‌ای است که شاعران و نویسندگان ما از دیرباز با الهام از قرآن و احادیث ائمه اطهار و پیامبر گرامی به ترسیم شاعرانه آن در پهنه ادبیات فارسی پرداخته‌اند. مثلاً در شاهنامه فردوسی که سرگذشت ایران قدیم است و داستان‌ها و افسانه‌هایی را که نماینده فرهنگ ملی و رسوم و عادات گذشته ملت ماست دربر دارد غیر از درس میهن‌دوستی تعالیم گرانباری از حکمت و اخلاق و راه و رسم زندگی کردن در این جهان را به ما می‌آموزد.

در چنین وضعیتی است که «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» را گفته است و به تخلید صفات رذیله پرداخته است و گویا «بسم‌الله الرحمن الرحیم» عیدی است که وعده الهی از پس این عبادت‌ها بر آن قرار گرفته است.

دل ز خبث هوا نمازی کن

چون شدی پاک عشق بازی کن

مسلمان ایرانی درپایان ماه مبارک رمضان بسیاری از توصیه‌ها و دستاورد‌های این ماه مبارک را که در بن مایه فرهنگ خود به مدد اندیشه هنرمندانه شاعران این مرز و بوم بار‌ها شنیده است در درون خود متجلی می‌بیند و در شب عید فطر به جشن ثبوت این صفات حسنه که در تمرین یک ماهه حاصل شده است می‌نشیند.

مقصود از عید در اشعار کهن معمولاً عید‌های مذهبی مخصوصاً عید فطر است که در آن با مشاهده ماه نو روز را می‌گشایند.

تا ماه شب عید گرامی بود و دوست

چون رفته عزیزی که همی از سفر آید

شب عیدم به قدح کرد اشارت مه نو

من و میخانه دگر جان گرو و جامه گرو

حافظ شیرین سخن نیز اوج سرمستی خود را از این عید و شکافته شدن پرده میان عاشق و معشوق و بازگشت به فطرت آدمی در عید فطر این گونه بیان می‌کند:

جهان بر آبروی عید از هلال وسمه کشید

هلال عید در آبروی یار باید دید

در روز عید فطر نی می‌نواختند و طبل و نقاره می‌زدند.

گردون چنبری ز بن گوش روز عید

حلقه به گوش چنبر دف همچو چنبرش

وگر در ماه رمضان بعد از هر افطار رخت رذیلت‌ها را از قامت جان زدوده‌ایم و دیبای فضیلت بر آن پوشانده‌ایم این بازگشت به فطرت (عید فطر) بر شما مبارک.

در ابیات رایج بین مردم هنگامی که از یک سو خرسند از رسیدن به عید فطر بوده‌اند و از سوی دیگر فراق این ماه را احساس می‌کردند می‌بینیم:

عید رمضان آمد و ماه رمضان رفت

صد شکر که این آمد و صد حیف که آن رفت

در فرهنگ ادبی ما شاعران از عید فطر با تعابیر مختلفی یاد کردند. عده‌ای روزماه اول شوال را عید فطر گفته‌اند مثل مجیر بیلقانی که می‌گوید:

روز بس خرم و موسم ز همه خوب‌تر است

عید فطر است که عالم همه پر زیب و فر است

عده‌ای به عنوان عید روزه از آن یاد کرده‌اند مثل شمس طبسی:

عید روزه طایری شد پر زرحمت ساخته

کاشیانش برتر از گردون گردان یافتم

و عده‌ای چون حافظ از عید فطر با عنوان عید صیام یا عید رمضان یاد کرده‌اند.

ماه شعبان منه از دست قدح کاین خورشید

از نظر تا شب عید رمضان خواهد شد

حافظ منشین بی‌می‌و معشوق زمانی

کایام گل و یاسمن و عید صیام است

استاد دانشگاه و مفسر

شاهنامه فردوسی