عدالت از نگاه صدر

عدالت مفهومی است که مورد توجه تمام اندیشمندان بوده است. تمامی فیلسوفان در این مقوله عدالت‌طلب بوده اما اختلاف آنها بر سر برابری چه چیزی است یا به بیانی دیگر عدالت در چه چیز …

عدالت مفهومی است که مورد توجه تمام اندیشمندان بوده است. تمامی فیلسوفان در این مقوله عدالت‌طلب بوده اما اختلاف آنها بر سر برابری چه چیزی است یا به بیانی دیگر عدالت در چه چیز تجلی می‌یابد. در واقع از این بحث به‌عنوان متغیر کانونی یاد می‌شود که از سوی آ‌مارتیا سن مطرح شده است. متغیر کانونی نقطه عطفی در مباحث عدالت و برابری به حساب می‌آید. این متغیر که با سوال «عدالت در چه چیز» مطرح می‌شود می‌تواند به تنوع فضایی و گفتاری میان اندیشمندان مختلف پاسخ دهد. اگر از این منظر به دیدگاه‌های سید محمدباقر صدر به‌عنوان یکی از پایه‌گذاران اقتصاد اسلامی توجه شود به نکات قابل تاملی در این زمینه خواهیم رسید. از آنجا که اندیشه محمدباقر صدر متاثر از آموزه‌های وحیانی و اسلامی است علاوه بر یافته‌های بشری که در طول تاریخ به دست آمده داده‌های وحیانی نیز در تعیین اهداف و آرمان‌های او موثر است. برای نمونه، طبق اندیشه دینی، قوانین کلی حاکم بر هستی و زندگی انسان مبدایی مشخص داشته و رو به سوی مقصد و هدف مشخصی دارد. از این رو حرکت طبیعت، تصادفی نبوده و سازگار با آن، انسان می‌تواند اصول معینی در زندگی خود جاری کند. متون اسلامی از جمله نظریه‌های محمدباقر صدر نشان می‌دهد که نظریه عدالت وی دارای متغیر کانونی چندوجهی است.برای نمونه، او بر عدالت و برابری در فرصت‌ها تاکید دارد. به اعتقاد صدر برابری فرصت‌ها بخشی از هدف اقتصاد اسلامی را که همان عدالت اجتماعی است محقق خواهد کرد. صدر آزادی برابر و عدالت در توزیع امکانات اولیه و منابع را نیز به‌عنوان محقق‌کننده بخشی از هدف اقتصاد اسلامی پذیرفته است. صدر نظریه تساوی‌گرایانه را که با استفاده از دولت بزرگ و قوانین و مقررات به‌دنبال ایجاد جامعه‌ای با بیشترین رفاه برای افراد است غیرعقلایی و غیرمفید عنوان می‌کند. صدر در نظریه خود برای رسیدن به درجه بالایی از یک جامعه غیرطبقاتی تلاش دارد که نظام اقتصادی آن با کمک پشتوانه اخلاق اسلامی به سوی عدالت اجتماعی و برابری به پیش رود. صدر معتقد است نهاده‌های تولید و ثروت‌های طبیعی باید براساس معیارهای عادلانه در میان آحاد افراد جامعه توزیع گردد. چرا که به نظر او افراد جامعه حق یکسانی برای بهره‌‌مندی از منابع ثروت جامعه دارند. او با طرح نظریه قبل از تولید تاکید دارد که منابع مادی مانند زمین، مواد اولیه و وسایل کار باید براساس نظام توزیعی حاکم در جامعه سامان یابد. صدر معتقد است اسلام بر خلاف سرمایه‌داری، توزیع ثروت را نه به مفهوم محدود آن یعنی توزیع محصول بلکه به مفهوم وسیع‌تر و عمیق‌تری که شامل توزیع عوامل تولید باشد منظور می‌دارد. یعنی اسلام با وضع مقررات مخصوص درباره مالکیت خصوصی به احتیاجات مادی و رشد معنوی انسان پاسخ داده و آنها را امکان‌پذیر ساخته است. در اثر روابط انسانی و اجتماعی که هر فرد به‌عنوان جزئی از کل، قسمتی از ترکیب اجتماعی را می‌سازد یک سلسله احتیاجات عمومی پیدا می‌شود. اسلام این دسته از نیازمندی‌های عمومی را از راه مالکیت عمومی بعضی از منابع ثروت برطرف کرده است و در مواردی هم که تامین نیازها از طریق مالکیت خصوصی غیرممکن بوده و تعادل عمومی در معرض اختلال قرار گرفته انسان در مظان محرومیت قرار گرفته مالکیت دولت محل بحث قرار می‌گیرد تا با اختیارات قانونی تعادل عمومی را حفظ کند. صدر تلاش دارد از همان قبل از تولید شرایط به‌گونه‌ای فراهم شود که اختلافات طبقاتی بروز نکند و با پذیرش مالکیت عمومی و دولتی به برطرف ساختن نیازهای محرومان توجه شود. او معتقد است مجوز و علت پذیرش حقوق خصوصی در زمین و منابع طبیعی اولیه «ریزش کار» برای بهره‌برداری از آن است و اگر منبع یاد شده بدون استفاده بماند و رو به خرابی گذارد، از مالکیت خصوصی خارج می‌شود و به مالکیت عمومی درمی‌آید. در نظریه عمومی توزیع قبل از تولید، صدر به دو جنبه سلبی و ایجابی ‌توجه دارد. او در جنبه سلبی نتیجه می‌گیرد که فرد بدون انجام کار متناسب و لازم از نظر قانونی در هیچ‌یک از ثروت‌های طبیعی، صاحب حق خاصی ‌که او را از دیگران متمایز گردانده نمی شود و در جنبه ایجابی نتیجه می‌گیرد که کار منشا حقوق و مالکیت خصوصی در ثروت‌های طبیعی است. آیت‌اللـه صدر باور دارد که با پذیرش اصل سهیم بودن انسان‌ها در ثمرات مالکیت عمومی و دولتی، ضمانت اجتماعی تامین گشته و آزادی اقتصادی محدود به حفظ حدود مصالح عمومی می‌شود و ثروت در دست عده‌ای تمرکز نمی‌یابد و زمینه نابودی فقر فراهم می‌شود. صدر برخلاف دیگران که با پذیرش عدالت و برابری در یک اوضاع و احوال، نابرابری در شرایط دیگر را توجیه می‌کنند به برابری به دید ابزاری نگاه نمی‌کند بلکه عدالت را آرمان می‌داند.