پیامک, بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی

در مقاله حاضر نویسنده با استناد به برخی آموزه های فقهی و اخلاقی به کارکردهای منفی و مثبت رسانه پیامک اشاره کرده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم گفتنی است این مطلب از فصلنامه فرهنگ کوثر شماره۸۰ انتخاب شده است

در مقاله حاضر نویسنده با استناد به برخی آموزه های فقهی و اخلاقی به کارکردهای منفی و مثبت رسانه پیامک اشاره کرده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم. گفتنی است این مطلب از فصلنامه فرهنگ کوثر شماره۸۰ انتخاب شده است.

یکی از رسانه های نوپیدا در عصر حاضر، تلفن های همراه است که دارای کارآیی های متنوع ارتباطی به ویژه کاربرد پیام رسانی و پیام گیری است که معمولا با عنوان اس.ام.اس. یا پیامک از آن یاد می شود. این رسانه دارای ویژگی فراوان است مانند:

۱) سرعت نسبتا بالای آن؛

۲) دسترسی دائم به آن؛

۳) فراگیری مخاطبان در میان تمام اقشار و لایه های اجتماعی؛

۴) خصوصی و غیردولتی بودن؛

۵) فردی بودن (عمومی نبودن)؛

۶) ماندگاری پیام ها.

افزون بر اینها، زبان پیامک ها از لحاظ ادبی شایان تأمل و توجه است؛ مانند ایجاز و اختصار، استفاده از زبان محاوره، و به کارگیری خلاقیت در نوشتن پیام ها که گاه با انواع استعاره ها، تشبیهات و کنایه ها عجین است و گاه در قالب شعر، طنز و لطیفه می آید.

از این مقدمه می توان نتیجه گرفت که پیامک به عنوان وسیله ارتباطی مدرن و نوظهور می تواند به خوبی در نقش رسانه ای تأثیرگذار ظاهر شود و با کارکردهای مهم همچون ایجاد ارتباط انسانی، پیام رسانی، سرعت عمل در اطلاع رسانی به موقع، سریع و تأثیرگذار در تمام زمینه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... از آن استفاده کرد و همه این موارد در گرو نوع نگاه و شیوه هدایتی متولیان امور به این پدیده اجتماعی است.

اما عکس این کارکردها را هم می توان در نظر گرفت، به این گونه که از پیامک ها در جهت مردم آزاری، هتک حرمت شخصیت های حقیقی و حقوقی، ایجاد فضای تنش و تشویش اذهان عمومی، تضعیف باورهای دینی و ملی مردم و از همه مهم تر، نقض حریم خصوصی شهروندان استفاده کرد. متأسفانه امروز، دریافت پیام های کوتاه غیراخلاقی از طریق تلفن همراه تقریباً به یک امر عادی مبدل شده و گویا دست هایی در کار است تا شکستن حریم های عرفی و اخلاقی جامعه را به وسیله پیامک در کشورمان نهادینه کند! البته در سایه نبود قوانین بازدارنده، این امر به شیوه ای لجام گسیخته در حال گسترش است. از این رو، می توان ادعا کرد پیامک در ایران از کارکرد اصلی خود که انتقال پیام شخصی و خصوصی است، خارج شده و کارکردی ثانوی، و چه بسا بیشتر از کارکرد نخست، پیدا کرده است.

آنچه مهم جلوه می کند و نوشتار حاضر پی گیر آن است، این است که ارسال پیامک، فعل اختیاری است. از این رو، مانند دیگر افعال انسان می تواند به عنوان موضوع احکام فقهی و اخلاقی قرارگیرد و بررسی شود و حکم وجوب یا حرمت و مانند آن را بر آن مترتب ساخت و یا بر شایسته و ناشایست بودن آنها حکم کرد که این مباحث را به اختصار در این نوشتار در قالب بایدها و نبایدها مطرح خواهیم کرد. مراد از بایدها، وجوب و استحباب و هر امر بایسته و شایسته و مراد از نبایدها، امور ممنوع و ناشایست است. به بیانی دیگر، ما به کاربردهای مشروع و نامشروع پیامک و دیدگاه فقهی و اخلاقی می پردازیم.

● بایدها و شایسته ها در پیامک

۱) صله رحم

زندگی در عصری که عصر مدرنیسم و صنعت نام گرفته و دوران گذار خود را طی می کند و زندگی در کلان شهرهای امروزی که حتی آمد و شد در آن با سهولت ممکن نیست، لوازمی دارد که یکی از آنها قربانی شدن روابط انسانی، به ویژه دید و بازدید و صله رحم است. افزون بر مشکل بودن ارتباط چهره به چهره به سبب دوری از بستگان، مشکلات دیگری مانند ناسازگاری برخی از بستگان، صله رحم را تهدید می کند و چه بسا افراد خانواده سال ها با هم قطع ارتباط کنند و همچون بیگانه تنها خاطره ای از هم داشته باشند. یکی از کاربردهای شایسته و بایسته برای کاهش این آسیب اجتماعی، استفاده از پیامک برای صله رحم است که با بهره گیری از این رسانه می توان به این وظیفه شرعی عمل کرد؛ هر چند با ارسال «سلام» باشد؛ چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمود:

«صلوا ارحامکم ولو بسلام؛ (۱) صله رحم کنید اگر چه با یک سلام باشد».

در اینجا مناسب است که استفتائی درباره صله رحم را نیز نقل کنیم:

▪ پرسش: برادری دارم که اعتقاد به احکام شرعی ندارد و به خیلی از علما توهین می کند و از نظر مالی نیز مقید به نحوه تحصیل درآمد نیست. آیا اجازه دارم رابطه ام را با او قطع کنم؟

چون ادامه ارتباط برای فرزندانم به علت استفاده وی از ماهواره و دیگر منکرات، خطرناک است؟

ـ پاسخ: قطع رحم حرام است، ولی صله رحم منحصر در دید و بازدید نیست، بلکه از راه های دیگر (مانند تلفن، نامه و امثال آن) نیز محقق می شود. (۲)

با توجه به پاسخ مقام معظم رهبری، می توان نتیجه گرفت که اگر گاهی صله رحم حضوری، پیامدهای منفی داشت، می توان با وسایل ارتباطی دیگر از جمله ارسال پیامک، هم صله رحم کرد و هم دچار عواقب منفی آن نشد.

۲) شوخی و لطیفه های مشروع

یکی از شایع ترین استفاده های پیامک ها، ارسال و دریافت طنزها و لطیفه ها در موضوع های گوناگون است. طنز، شوخی و لطیفه نقش مهمی در التیام بخشیدن به خستگی اعصاب و روان، به ویژه در خلال امور روزمره دارد و پیام های کوتاه نیز به سبب فراهم ساختن زنگ تفریحی کوتاه در خلال کار روزانه، طرف داران فراوانی دارند. شوخی و مزاح، امری مباح و جایز و حتی گاهی اوقات لازم است و معصومان(ع) نه تنها اصل آن را نهی نکرده اند بلکه خود نیز به مزاح کردن با مردم می پرداختند و مردم را هم به آن سفارش می کردند.

نقل شده است: مردی اعرابی به دیدن رسول خدا(ص) می آمد و برایش هدیه می آورد و همان جا به عنوان شوخی می گفت: پول هدیه ما را مرحمت کن. رسول خدا(ص) هم می خندید. آن حضرت وقتی اندوهناک می شد، می فرمود: اعرابی چه شد؟ کاش می آمد.(۳)

یکی از یاران امام صادق(ع) می گوید: آن حضرت به من فرمود: شوخی کردنتان با یکدیگر چطور است؟ عرض کردم: خیلی کم است. فرمود: چرا با هم شوخی نمی کنید؟ شوخی، از خوش اخلاقی است و تو با شوخی می توانی در برادر مسلمانت مسرتی ایجاد کنی. رسول خدا(ص) همواره با اشخاص شوخی می کرد و می خواست بدین وسیله آنان را مسرور سازد.(۴)

اما آنچه مهم است، روش و چگونگی شوخی است که دین مبین اسلام چگونگی و شیوه های آن را بیان کرده است؛ مانند آنکه نباید شوخی همراه دروغ، ناسزاگفتن، مسخره کردن دیگران، تحقیر و بی ارج کردن مردم و ارزش ها و... باشد. از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: هیچ مؤمنی نیست، مگر اینکه از شوخی بهره ای دارد. رسول الله(ص) هم با اشخاص شوخی می کرد، ولی در شوخی هایش جز حق نمی گفت. (۵)

راوی می گوید: از امام باقر(ع) شنیدم که می فرمود: خداوند عزوجل شوخی کردن عاری از فحش و گفتار بد را میان مردم دوست دارد. (۶)

۳) بی اعتنایی به پیامک های نامشروع

محتوای بسیاری از پیامک هایی که میان مردم رد و بدل می شود، طنز های بیهوده، بی معنی و یا کم معنی است که از هرگونه اثر خوب بر روی روان گیرندگان پیام به دور است و به گونه ای مصداق هرزه گویی و لغو به شمار می رود و همان گونه که نوشتن و ارسال آنها عاری از هرگونه فایده عقلانی است، خواندن آن نیز چنین است. گاه برخی از آن پیامک ها دارای مضمون غیراخلاقی و نامشروع است و به گونه ای با آبروی مردم ارتباط دارد و یا ارز ش های دینی را نشانه رفته است. دراین موارد، وظیفه هر مسلمان و مؤمنی است که شیوه بندگان خداوند را در پیش بگیرد و در برابر این گونه پیام ها در درجه اول، بی اعتنا باشد و در درجه دوم، از ارسال آن به دیگران پرهیز کند.

قرآن کریم می فرماید:

«و اذا مروا باللغو مروا کراما» (فرقان/ ۷۲) کلمه «لغو» به معنای هر عمل و گفتاری است که مورد اعتنا نباشد و هیچ فایده عقلایی هم نداشته باشد و گفته اند که شامل همه گناهان می شود و مراد از «مرور به لغو» گذر کردن به اهل لغو است که سرگرم لغو باشند.

پس معنای آیه این است که بندگان رحمان چون به اهل لغو می گذرند و آنان را سرگرم لغو می بینند، از ایشان روی می گردانند. آنان خود را پاک تر و منزه تر از آن می دانند که در جمع ایشان درآیند و با ایشان اختلاط و هم نشینی کنند. آنها در زندگی همیشه هدف معقول و مفید و سازنده ای را تعقیب می کنند و از بیهوده گرایان و بیهوده کاران متنفرند و اگر این گونه کارها در مسیر زندگی آنان قرار گیرد، چنان از کنار آن می گذرند که بی اعتنایی آنها خود دلیل عدم رضای باطنی شان به این اعمال است و آن چنان بزرگوارند که هرگز محیط های آلوده در آنان اثر نمی گذارد و رنگ نمی پذیرد. (۷)

از سویی، محتوای بسیاری از پیامک ها افشای عیب ها و اسراری است که شخص دوست ندارد آنها افشا شود. دراین گونه موارد برهر مسلمانی لازم است که با نفرستادن چنین پیامک هایی، آن عیوب را بپوشاند و خود را مشمول عنایات ویژه پروردگار قرار دهد. امام صادق(ع) می فرماید:

«من ستر علی مؤمن عوره یخافها سترالله علیه سبعین عوره من عورات الدنیا و الاخره (۸) هرکس عیب مؤمنی را که از افشای آن می ترسد، بپوشاند، خداوند هفتاد عیب از عیب های دنیایی و آخرتی او را می پوشاند».

مردی خدمت امام موسی بن جعفر(ع) آمد و عرض کرد: فدایت شوم! از یکی از برادران دینی کاری نقل کردند که من آن را ناخوش داشتم. از خودش پرسیدم، انکار کرد؛ در حالی که جمعی از افراد موثق این مطلب را از او نقل کرده اند. امام فرمود:

«کذب سمعک و بصرک عن اخیک و ان شهد عندک خمسون قسامه و قال لک قول فصدقه و کذبهم، ولاتذیعن علیه شیئا تشینه به و تهدم به مروته، فتکون من الذین قال الله عز و جل: (ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم فی الدنیا و الاخره)؛ گوش و چشم خود را در مقابل برادر مسلمانت تکذیب کن، حتی اگر پنجاه نفر سوگند خورند که او کاری کرده و او بگوید نکرده ام، از او بپذیر و از آنها نپذیر. هرگز چیزی که مایه عیب و ننگ او است و شخصیتش را از میان می برد، در جامعه منتشر نکن که از آنها خواهی بود؛ چرا که خداوند درباره آنها فرموده: «کسانی که دوست می دارند زشتی ها در میان مومنان پخش شود، عذاب دردناکی در دنیا و آخرت دارند».(۹)

۴) اطلاع رسانی

یکی از کارکردهای بسیار مهم و اصلی رسانه، جنبه اطلاع رسانی آن است. بنابراین هر ارتباطی که در آن اطلاعات رد و بدل نشود، از جذابیت کافی بی بهره خواهد بود. یکی از اساسی ترین کارکردهای پیامک نیز اطلاع رسانی است واز این راه می توان مطالب مختلفی با موضوع های گوناگون در اختیار مخاطبان قرار داد.

در برخی رخدادهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، پیامک می تواند نقش اطلاع رسانی خود را به بهترین شکل و با کم ترین هزینه و کوتاه ترین زمان ایفا کند؛ از جمله در موارد زیر:

الف) یادآوری مناسبت های مذهبی

برخی مناسبت های مذهبی، زمان تحقق سنت های الهی است که مصداق ایام الله می باشند. با توجه به جایگاه ویژه ایام الله در فرهنگ مسلمانان، به ویژه شیعیان، پیامک فرصتی است که به کمک آن می توان با تبریک گفتن ایام الهی همچون بعثت، غدیر، قربان و فطر، این روزها را به مخاطبان یادآور شد و آنها را از روزهای خوب خدا باخبر ساخت؛ همان گونه که در قرآن کریم آمده است:(و ذکرهم بایام الله)؛ (ابراهیم ره) «و ایام الله را به یادشان بیاور».

ب) یادآوری مناسبت های ملی

در تاریخ سیاسی انقلاب اسلامی، روزهای سرنوشت سازی همانند ۲۲بهمن، با نام ایام الله رقم خورده است که مخاطبان می توانند برای پاسداشت و زنده کردن خاطره این روزهای مبارک و حساس، پیامک دریافت یا ارسال کنند.

ج) پندهای اخلاقی

یکی از کارکردهای پیامک، پند و اندرز است. می توان حتی در کوتاه ترین پیام، نکته ای اخلاقی گنجاند و از این طریق، یکدیگر را در بهسازی زندگی مادی و معنوی یاری رساند. فراموش نکنیم که حتی یک جمله بسیار کوتاه می تواند راه زندگی دیگران را تغییر دهد و بهترین سرنوشت ها را برای آنان رقم بزند.

پیامک های می توانند نمونه آشکار این سخن مولای متقیان علی(ع) باشد که می فرماید:

«ابلغ البلاغه ما سهل فی الصواب مجازه و حسن ایجازه؛(۰۱) رساترین سخن آن است که گذر کردن آن در معنای درست، آسان و کوتاه درآوردن آن، نیکو باشد».

پیامک به دلیل ویژگی ها و ساختار طبیعی اش، بستر مناسبی برای تمرین «کم گویی و گزیده گویی» است که اهل بیت (ع) و همه بزرگان نیز بدان سفارش می کنند.

۶) آموزش علمی- کاربردی از راه دور

با روی کار آمدن سرویس پیامک، به همت مراکز علمی، پژوهشی حوزه و دانشگاه، امکان تبادل مطالب علمی- کاربردی و آموزشی از راه دور، برای کاربران فراهم شده است. این روند، افزون بر جلوگیری از هزینه های سرسام آور و اتلاف وقت مخاطبان، تاثیر بسزایی در افزایش توان علمی مخاطبان در موضوع های گوناگون دارد.

وظایف مسئولان فرهنگی

اما چگونه می توان کارکردهای مثبت و شایسته پیامک را افزایش داد و ترویج کرد؟ در اینجا مسئولان فرهنگی می توانند تاثیرگذار باشند. برخی از راه های ترویج، بدین قرار است:

الف) ترویج پیامک های سالم دینی، اقدامی موثر در نهادینه کردن فرهنگ اسلامی است.

ب) برای جوانان سه نوع پیامک می توان در نظر گرفت که در قالب خانوادگی، دوستانه و مذهبی کاربرد دارد

ج) فراخوان پیامک های مذهبی و فرهنگی متناسب با فرهنگ غنی ایرانی

د) ایجاد مسابقات پیامک نگاری

هـ) ایجاد فرهنگ بهره برداری از پیامک.

پیامک، کارکردهای دیگری را هم به مخاطبان ارائه می دهد این رسانه که در وهله اول باید برای اطلاع رسانی، خبررسانی، آموزش و ارتباطات ضروری استفاده شود، به ابزاری سرگرم کننده و هیجان انگیز، در حد «گپ زنی»های روزانه، طنز، هجوگویی، شایعه پراکنی و لطیفه گویی های مخرب تبدیل و جامعه ما در به کار بردن درست و بهینه از آن دچار «آفت فرهنگی» شده است. برای بهره گیری مفید و افزایش توانایی خود در بکارگیری درست از این سامانه، لازم است کارکردهای مختلف آن را بشناسیم و در چهارچوب اصول مذهبی و ملی از آن استفاده کنیم. لازم است مسئولان و کارشناسان فرهنگی پیش ازورود فناوری ها و یا دست کم همزمان با ورود آن به جامعه، متناسب با هنجارهای جامعه، به فرهنگ سازی و آگاهی بخشی بپردازند و راه درست استفاده از پدیده های صنعتی نو را به مردم آموزش دهند.

● نبایدها و ناشایست ها

با وجود همه این کاربردها و کارکردهای مثبت در رسانه پیامک، سوگوارانه باید اذعان داشت که از آن استفاده های نادرست نیز می شود که به مواردی اشاره می کنیم:

۱) شوخی های قداست شکن

برخی از شوخی ها متوجه موضوعات دینی و آموزه های سعادت بخش مذهبی می شود و هر چند که شاید انگیزه بهره گیرندگان از چنین شوخی ها و مزاح هایی، فقط تفریح و خنداندن مخاطب باشد، ولی در ماهیت آنها وهن دین نهفته است. از این رو، از آن به شدت نهی شده است. وهن دین، سیره برخی از کافران است و قرآن کریم به مؤمنان دستور می دهد که از پیروی از سیره نادرست آنان پرهیز کنند:

«ای کسانی که ایمان آوردید! کفار و اهل کتابی را که دین شما را سخریه گرفته و بازیچه اش پنداشته اند، دوستان خود مگیرید و از خدا بپرهیزید، اگر مردمی با ایمانید».(مائده/ ۷۵)

۲) انتشار زشتی ها

یکی از استفاده های ناروا از پیامک، کشف اسرار و عیب های مردم است که آموزه های دینی آن را بسیار نکوهش کرده اند. قرآن کریم می فرماید: (لایحب الله الجهر بالسوء من القول)؛ «خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود بدی ها را اظهار کند.»

مفسران در شرح این آیه، بیان کرده اند: همان گونه که خداوند «ستار العیوب» است، دوست ندارد که افراد بشر پرده دری کنند و عیوب مردم را فاش سازند و آبروی آنها را ببرند. افزون بر آنکه هر انسانی معمولا نقاط ضعف پنهانی دارد که اگر بنا شود این عیوب اظهار گردد، روح بدبینی عجیبی بر سراسر جامعه سایه می افکند و همکاری آنها را با یکدیگر مشکل می سازد. بنابراین برای استحکام پیوندهای اجتماعی و رعایت جهات انسانی، لازم است پرده دری نشود.

افزون بر آن باید توجه داشت که منظور از کلمه «سوء» هرگونه بدی و زشتی است و منظور از «جهر... من القول» هرگونه ابراز و اظهار لفظی است، خواه به صورت شکایت باشد یا حکایت، یا نفرین، یا مذمت، یا غیبت و یا به گونه شعر، طنز، تصریح، تلویح و مانند آن ها باشد. بنابراین مفهوم آیه هر نوع بدگویی را شامل می شود.(۱۱)

از امام صادق(ع) روایت رسیده که فرمود: مراد از (الجهر بالسوء من القول)، این است که عیب هایی که در دشمنت هست، بر ملا کنی (نه عیب هایی که در او نیست)(۲۱)

قرآن کریم در آیه ای دیگر می فرماید:

(ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم فی الدنیا و الاخره و الله یعلم و انتم لا تعلمون)؛ (نور/ ۹۱)

«کسانی که دوست دارند زشتی ها در میان مردم با ایمان شیوع یابد، عذاب دردناکی برای آنها در دنیا و آخرت است، و خداوند می داند و شما نمی دانید».

لازم است دانسته شود که «اشاعه فحشا» منحصر به این نیست که انسان تهمت و دروغ بی اساس را در مورد زن و مرد با ایمانی نشر دهد و آنها را به عمل منافی عفت متهم سازد. این یکی از مصادیق آن است، اما منحصر به آن نیست. این تعبیر مفهوم وسیعی دارد که هرگونه نشر فساد و اشاعه زشتی ها و قبایح و کمک به توسعه آن را شامل می شود.

البته کلمه «فاحشه» یا «فحشاء» در قرآن مجید غالباً در مورد انحرافات جنسی و آلودگی های ناموسی به کار رفته، ولی در مفهوم لغوی، فحش و فحشا و فاحشه، به معنی هرگونه رفتار و گفتاری به کار رفته است که زشتی آن بزرگ باشد و در قرآن مجید نیز گاهی در همین معنی وسیع استعمال شده؛ مانند:

«والذین یجتنبون کبائرالاثم والفواحش»؛ (حجرات /۷۳)

«کسانی که از گناهان بزرگ و از اعمال زشت و قبیح اجتناب می کنند...».

به این ترتیب، وسعت مفهوم آیه کاملاً روشن می شود.

● حکمت حرمت افشای عیوب

حکمت حرام بودن فاش کردن عیب مردم این گونه است که انسان موجودی اجتماعی است و جامعه بزرگی که در آن زندگی می کند، از یک نظر همچون خانه او است و حریم آن، حریم خانه او محسوب می شود. پاکی جامعه، به پاکی او کمک می کند و آلودگی آن، به آلودگی اش. روی همین اصل در اسلام با هر کاری که جو جامعه را مسموم یا آلوده کند، شدیداً مبارزه شده است.

اگر می بینیم در اسلام به شدت با غیبت مبارزه شده، یکی از فلسفه هایش این است که غیبت، عیوب پنهانی را آشکار می سازد و حرمت جامعه را جریحه دار می کند و اگر اسلام دستور عیب پوشی داده، یک دلیلش همین است که گناه، جنبه عمومی و همگانی پیدا نکند. از این رو، قباحت و بدی گناه آشکار بیش از گناه مستور و پنهان است، تا آنجا که امام رضا (ع) می فرماید:

«المذیع بالسیئه مخذول و المستتر بالسیئه مغفور له؛ (۳۱) آن کس که گناه را نشر دهد، مخذول و مطرود است و آن کس که گناه را پنهان می دارد، مشمول آمرزش الهی است».

دلیل شدت عمل نشان دادن به اشاعه فحشا در قرآن و روایات نیز همین است.

به بیانی دیگر، گناه همانند آتش است که هرگاه در نقطه ای از جامعه روشن شود، باید سعی و تلاش کرد که آن را خاموش کرد یا دست کم کاهش داد. اما اگر به آتش دامن زده از نقطه ای به نقطه دیگر برده شود، حریق همه جا را فراخواهد گرفت و کسی قادر بر کنترل آن نخواهد بود.

از این گذشته، عظمت گناه در نظر عامه مردم و حفظ ظاهر جامعه از آلودگی ها،خود سد بزرگی در برابر فساد است که اشاعه فحشا و نشر گناه و تجاهر به فسق، این سد را می شکند، گناه را کوچک و بی اثر و آلودگی به آن را آسان جلوه می دهد. (۴۱)

پیامبر اکرم (ص) در نکوهش افشای عیب های مردم می فرماید: «من أذاع فاحشه کان کمبتدئها؛ (۵۱) هرکس گناهی را فاش کند، مانند کسی است که آن را انجام داده است».

پیامک ها زمینه مناسبی برای ارسال طنزهای هجوآلود و هزل آمیز است که حاصلی جز خرد کردن و نابودی شخصیت افراد یا جامعه ای خاص را ندارد. متأسفانه این امر در جامعه ما تا اندازه زیادی رواج یافته و ارتکاب این گونه گناهان بزرگ که در بسیاری موارد حق الناس است، مسئله ای عادی و طبیعی شده است!

۳) شایعه سازی

شایعه از ریشه «شاع» به معنی پـخش کردن گرفته شده است. شایعه در قرآن به «اراجیف» مشهور است. «مرجفون» کسانی اند که شایعه پخش می کنند. در فرهنگ دهخدا آمده که شایعه، خبر بی اصل و اساسی است که بر سر زبان ها می افتد «دهخدا /واژه شایعه)

شایعه در اصطلاح، خبر یا اطلاعات تأیید نشده ای است که مورد توجه گروه یاجمعیت خاصی است و برای ایجاد باور نزد دیگران معمولاً از فردی به فردی دیگر به طور شفاهی و بدون هیچ گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می یابد.

از جمله اهداف شایعه سازان می توان به این موارد اشاره کرد: خدشه دار ساختن اعتبار اجتماعی اشخاص یا نهادها و سازمان ها و مؤسسات، افزایش اضطراب اجتماعی، کاهش میزان بهره وری و تولید و فلج کردن چرخه اقتصاد، پاشیدن تخم بی اعتمادی و تخریب روانی و بدبینی و سستی باورها درمورد سلامت اشخاص و واقعیت ها و پدیده های مختلف اجتماعی.

از نظر جامعه شناسان، شایعات اغلب اطلاعاتی مبالغه آمیز، نادرست و غیر منطقی است که از فرد یا افرادی به فرد یا افرادی دیگر به صورت سلسله وار منتقل می شود. شایعه بیشتر به وسیله افراد ساده لوح منتقل می شود. درصدر اسلام نیز شایعه سازی از سوی دشمنان اسلام مرسوم بوده است.

«لئن لم ینته المنافقون والذین فی قلوبهم مرض و المرجفون فی المدینه لنغرینک بهم ثم لا یجاورونک فیها الا قلیلا) (احزاب/ ۰۶) «اگر منافقان و آنها که دردل هایشان بیماری است، و (همچنین) آنها که اخبار دروغ و شایعات بی اساس درمدینه پخش می کنند، دست از کار خود بر ندارند، تو را بر ضد آنان می شورانیم، سپس جز مدت کوتاهی نمی توانند در کنار تو در این شهر بمانند».

جعل و انتشار شایعات دروغین و نگران کننده، یکی از مهم ترین شاخه های «جنگ روانی» توطئه گران در عصر حاضر است. هنگامی که دشمن قادر نیست از طریق رویارویی، صدمه ای وارد کند، دست به پخش شایعات می زند و از این طریق، افکار عمومی را نگران و از مسائل ضروری و حساس منحرف می کند. شایعه سازی یکی از سلاح های مخرب برای جریحه دار ساختن حیثیت نیکان و پاکان و پراکنده ساختن مردم از اطراف آنها است(۶۱) آنان برای رسیدن به این مقاصد، از رسانه های گوناگون به ویژه تلفن های همراه و از طریق پیامک بهره می گیرند.

۴) تخریب سیاسی

یکی از کاربردهای نادرست پیام های کوتاه که در وقایع مهم اجتماعی مانند انتخابات بیشتر نمایان می شود، حمایت بی جا و تخریب ناروای نامزدهاست. انسان از طریق پیام کوتاه می تواند ابزار دست تولیدکنندگان پیامک های انتخاباتی شود.

۵) ایجاد مزاحمت

ایجاد مزاحمت و مردم آزاری از راه های گوناگون، به طور گفتاری و نوشتاری، از گناهان بزرگی است که در آیه های قرآن کریم و روایات گوناگون به شدت مذمت شده است. قرآن کریم می فرماید:

«آنها که مردان و زنان با ایمان را به خاطر کاری که انجام نداده اند، آزار می دهند، متحمل بهتان و گناه آشکاری شده اند». (احزاب/۸۵)

امام صادق(ع) می فرماید: خداوند عزوجل می فرماید: «لیأذن بحرب منی من آذا عبدی المؤمن؛(۷۱) آن کس که بنده مؤمن مرا بیازارد، اعلان جنگ با من کرده است».

۶) بهتان

در حدیثی، امام رضا(ع) از جدش پیامبر(ص) نقل کرده است که فرمود: «من بهت مؤمناً أو مؤمنه أو قال فیه ما لیس فیه اقامه الله تعالی یوم القیامه علی تل من نار حتی یخرج مما قاله فیه؛(۸۱) کسی که مرد یا زن مؤمنی را بهتان زند یا درباره او سخنی بگوید که در او نیست، خداوند او را در قیامت روی تلی از آتش قرار می دهد تا از عهده آنچه گفته، برآید».

۷) استهزا و تمسخر

استهزا و تمسخر، به معنای آن است که کسی را تحقیر کنند و شأن و منزلت او را پایین آورند و یا یکی از مبانی، اصول و آموزه های انسانی و دینی را بی ارزش جلوه دهند و آن را به ریشخند بگیرند.

انجام این عمل ناپسند، گونه های متنوع دارد و گاه به وسیله نگارش و پردازش آنها در قالب جمله های طنزآمیز و نسبت دادن القاب زشت و ناپسند به افراد و ارزش ها و ارسال آنها برای دیگران از راه های پیامک صورت می پذیرد.

قبح و بدی و حرمت استهزا، تمسخر، نسبت های ناروا دادن به افراد، عیب جویی و افشای اسرار مردم، امری مسلم است، چه از طریق رسانه باشد و چه در محاورات و روابط اجتماعی دیگر؛ گرچه قبح و حرمت آن در رسانه بیشتر است. علت آن، آثار سوءفرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و مانند آن است؛ مثل به خطر افتادن آبروی افراد در اجتماع، تفرقه میان قومیت ها، تضعیف روحیه تعاون و همکاری در اجتماع، تضعیف غیرت دینی و دین مداری، تحقیر اعتقادات دینی و مذهبی، تخریب شخصیت های مذهبی، تخریب ارزش هایی که پیوندی ناگسستنی با اعتقادات مذهبی دارد، تخطئأ احکام مذهبی در ممنوعیت سکس و غیره، هجو دعاها و احکام اسلامی، نسبت دادن صفات جنسی به شخصیت های مذهبی، تمسخر تفکرات پایه ای تشیع، مانند اعتقاد به شفاعت، مهدویت و...، هجو آیه های قرآن و ساختن آیه های جعلی در مورد سکس، تخریب اعتقادات مذهبی چون عاشورا و محرم، تمسخر و تخطئأ روحانیان و تأکید بر ریای مذهبی در شخصیت آنان و...(۹۱)

علی کرجی

پی نوشت ها

۱. الدعوات، قطب الدین راوندی، ص ۷۲۱؛ بحارالانوار، ج۱۷، ص۴۰۱.

۲. استفتا از مقام معظم رهبری، به نقل از سایت دفتر مقام معظم رهبری.

۳. اصول کافی، ج۲، ص۳۶۶.

۴. وسائل الشیعه ، ج۲۱، ص۳۱۱.

۵. مکارم الاخلاق، ص۱۲؛ مستدرک الوسائل، ج۲، ص۶۷.

۶. وسائل الشیعه ، ج۲۱، ص۳۱۱.

۷. المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ج۵۱، ص۸۳۳؛ تفسیر نمونه، ج۵۱، ص ۵۶۱.

۸. مستدرک سفینه البحار، شیخ علی نمازی، ج۴، ص۱۶۴.

۹. نور/ ۹۱؛ تفسیر نورالثقلین، ج۲، ص۲۸۵.

.۱۰ غررالحکم، ح ۷۰۳۳.

۱۱. تفسیر نمونه، ج۴، ص ۴۱۸؛ تفسیر نور، ج۲، ص ۱۲۴؛ المیزان، ج۶، ص ۸۳.

۲۱. تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۸۲، ح۷۹۲.

۱۳- اصول کافی، ج۲، باب سترالذنوب.

۴۱. تفسیر نمونه، ج۴۱، ص۱۰۴.

۵۱. میزان الحکمه ، ج۳، ص۲۱۲۲.

۶.۱ تفسیر نمونه، ج۴۱، ص۷۰۴.

۷۱. اصول کافی، ج۲، ص۵۳.

۸.۱ بحارالانوار، ج۵۷، ص۴۹۱.

۹۱. برای آگاهی بیشتر، ر.ک: فرهنگ کوثر، ش۵۷، مقاله «استهزا در رسانه ها».