جبهه ای برای جدال علوم تجربی و انسانی

دکتر مسعود دلخواه, کارگردان تئاتر و استاد دانشگاه و صادق رشیدی دوم شهریور ماه مهمان سرای اهل قلم بودند موضوع این نشست «پست مدرنیسم و تئاتر» بود که به همت دکتر رحمت امینی اجرا می شد در این جلسه تعدادی از دانشجویان تئاتر نیز حضور داشتند و متنی پست مدرن نیز اجرا شد

دکتر مسعود دلخواه، کارگردان تئاتر و استاد دانشگاه و صادق رشیدی دوم شهریور ماه مهمان سرای اهل قلم بودند. موضوع این نشست «پست مدرنیسم و تئاتر» بود که به همت دکتر رحمت امینی اجرا می‌شد. در این جلسه تعدادی از دانشجویان تئاتر نیز حضور داشتند و متنی پست مدرن نیز اجرا شد.

دکتر مسعود دلخواه، موضوع تئاتر و پست مدرنیسم را موضوع سختی برای صحبت کردن دانست و گفت: البته این موضوع به نظر بسیاری از دانشجویان ما ساده به نظر می‌رسد، چرا که در ۲ سال اخیر دانشجویان زیادی به من مراجعه کرده‌اند که موضوع مورد مطالعه‌شان به گونه‌ای به پست مدرنیسم مربوط می‌شده و گاهی به موضوعاتی عجیب چون بازیگری در تئاتر پست مدرن یا طراحی صحنه پست مدرن ناظر بوده است.

وی این مراجعات را نشاندهنده این دانست که پست مدرنیسم دغدغه نسل جوان است که باید هم باشد و اشاره کرد که نمی‌توان بدون تعریف هنر پست مدرن از تئاتر آن صحبت کرد و ادامه داد نمی‌توان به هنر پست مدرن اشاره کرد بدون این‌که شناختی از فرهنگی داشت که نتیجه رویکرد فلسفی، سیاسی، جامعه‌شناختی و زیبایی‌شناختی، فرهنگ عامه و روانکاوی پست مدرن است. این گستردگی باعث شده است پست مدرنیسم در همه این حوزه‌ها حاضر باشد و این حضور در حوزه‌هایی که با هم تلاقی ندارد، تعریف پست مدرنیسم را دشوار می‌سازد.

● تعریف پست مدرنیسم

به گفته دکتر دلخواه، برای این‌که بتوان تعاریف مختلف پست مدرنیسم و پست مدرنیته را ارائه کرد، ابتدا باید به تعریف مدرنیسم و مدرنیته پرداخت. ریشه واژه مدرن کلمه‌ای به معنای امروزی است؛ بنابراین دارای مفهومی نسبی است. به این معنا که چیزی اکنون امروزی است و سپس به سنت می‌پیوندد. به همین دلیل پرداختن به تمدن مدرن و منتقدان آن که کم هم نیستند مطالعه بسیار گسترده‌ای را می‌طلبد و اگر قصد رصد همه تحولات و نوآوری‌های منجر به مدرنیته را داشته باشیم تقریبا غیرممکن است که بتوان به تمام آنها پرداخت، زیرا در حوزه‌های بسیار متفاوت و مختلفی ایجاد شده است.

از نظر این استاد تئاتر، حتی نمی‌توان تاریخ مشخصی را برای آغاز مدرنیته بیان کرد؛ زیرا در فلسفه در قرن هفدهم با حضور دکارت و از نظر هنری، هنر مدرن پس از رئالیسم متولد می‌شود. این گونه است که حتی تاریخ تولد مدرنیته در حوزه‌های مختلف متفاوت است، اما دستاورد عمده و مهمی که مدرنیته برای نسل‌های مختلف در چند قرن اخیر داشته است نگاه تازه به جهان و انسان و جایگاه انسان در آن است. در این دستاورد انسان از نگاه سنتی‌ای که به انسان و جهان می‌شد جدا شده و نور جدیدی به آنها تابانده می‌شود.

به گفته این استاد دانشگاه، دنیای مدرن با اصلاحات لوتری آغاز می‌شود که پروتستان‌ها در مقابله با سنت‌گرایان کاتولیک این نهضت را در قرن شانزدهم آغاز کرده‌اند، سپس با انقلاب علمی سده ۱۷ ادامه می‌یابد که نتیجه آن نگاه تازه به جهان از حیث فلسفی و علمی و رویکردهای تازه هنری بود. دکارت در قرن هفدهم به عنوان پدر مدرنیته تلاش کرد وحدتی بین علم و دین ایجاد کند و می‌خواست به بنیانی مطلقا یقینی برسد.

در قرن هجدهم نیز کانت به عنوان بزرگ‌ترین فیلسوف مدرن عقل محوری را مطرح می‌کند و نهضت روشنگری آغاز می‌شود.

در این نهضت که نیاز به آزادی فکر و خرد مطرح شده و هر چیز غیرعقلانی کنار می‌رود و عقل در تمام شوون به صحنه می‌آید که بعد‌ها تاثیر این فلسفه را در رئالیسم و ناتورالیسم شاهدیم که واجد انتظارات مردم آن زمانند که هنر را منطبق با عقل می‌خواستند. انقلاب فرانسه نیز گام بعدی بود که در آن برخی دیگر از آرمان‌های آزادیخواهانه مجسم شد. پس از آن نیچه است که نقش بسیار مهمی هم در دوران مدرن و هم به عنوان پدر اندیشه پست مدرن به عهده دارد.

او موضعی بسیار انتقادی نسبت به فرهنگ مسیحیت و یهود دارد و منتقد سر سخت مابعدالطبیعه است، بنابراین مدرنیته از ۱۸۶۰ تا ۱۹۵۰ به اوج می‌رسد که این دوران، دوران علم‌زدگی و اوج منطق‌گرایی است که خود با موج دومی از علم‌گرایی با ظهور رایانه و پیشرفت‌های فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی روبه‌رو می‌شود.

دلخواه افزود: در این دوران است که رابطه مذهب سنتی تقریبا با زندگی روزمره در حال قطع شدن است، سپس جنگ‌های جهانی آغاز می‌شود و واکنش‌هایی را نسبت به مدرنیته دامن می‌زند. پس از این جنگ‌ها با گسترش دموکراسی و مبارزات آزادیخواهانه علیه فاشیسم و کمونیسم روبه‌روییم که واکنش‌هایی علیه مدرنیته بودند. در همین حال واکنشی فرهنگی نیز علیه شرایط زندگی برانگیخته شد و برخی از اندیشمندان و هنرمندان علیه این دنیای جدید موضع گرفتند.

این گونه است که بحران فرهنگی غرب آغازیدن می‌گیرند و اگزیستانسیالیسم و در سیاست پراگماتیسم مطرح می‌شود.

وی با نقل قولی از نویسنده پست‌مدرن هابنر مولر بیان کرد که می‌گوید: «من هیچ کس را پست مدرن ندیده‌ام و نمی‌شناسم. تنها کسی که پست مدرن است آقای یوهانس است که مدرنیسم بوده و در اداره پست کار می‌کند.»

به گفته دکتر دلخواه، نخستین بار بودلر لفظ مدرنیته را در نقاشی و شعر فرانسه به کار برد.

● ابهام پست مدرنیسم

در ادامه صادق رشیدی در باب ابهام و مناقشه‌برانگیز بودن مفهوم پست مدرنیسم عنوان کرد: اگر کتبی که از نظر مفهومی و تاریخی این دوره را ترسیم می‌کنند که یکی از مهم‌ترینشان وضعیت پست مدرن لیوتار است مطالعه شود، باز خواهید پرسید پست مدرنیسم یعنی چه، زیرا باید پرسید آیا ما در آن وضعیتی که لیوتار از آن به عنوان وضعیت پست مدرن یاد می‌کند قرار گرفته‌ایم که آن را تجربه و فهم کنیم و نیاز به آن پیدا کنیم. به گفته او تا ریشه‌های عمیق فلسفی و فرهنگی چگونگی به وقوع پیوستن این جنبش‌ها دریافت نشود درگیر برداشت‌های نارسا از واژه‌های ترجمه شده در کتاب‌ها می‌مانیم؛ به عنوان مثال هر گاه از مدرنیته سخن می‌گوییم منظور از آن را تجددگرایی یا نوگرایی می‌دانیم که ناظر بر تحولات اقتصادی، صنعتی و جامعه‌شناختی است. اما باید دانست تنها وقتی از مدرنیسم استفاده می‌کنیم که از تحولات سخن می‌گوییم که در هنر و ادبیات، بنابراین خود مدرنیسم نقد مدرنیته است.

وی جدال شکل‌دهنده به پست مدرنیسم را جدال بین دانشمندان علوم تجربی و ریاضی و اندیشمندان علوم انسانی دانسته و گفت: آلن سوکال، استاد دانشگاه نیویورک در دهه ۶۰ مقاله‌ای بسیار تند و هجوآمیز را علیه پست مدرنیست‌هایی چون بودریار و جیمسون می‌نویسد که در آن آنها را متهم می‌کند که با استفاده از واژه ‌ای علمی و ورود به قلمروی علوم تجربی به دنبال توجیه علمی پست‌مدرنیسم بوده‌اند.

او معتقد است کسانی که پست مدرنیسم را مطرح کرده‌اند در واقع بی‌دانشی خود را طرح کرده و پایبند به هیچ اصول و کلیتی نیستند، اما پست مدرنیست‌ها معتقد بودند اگر خود علم به علت به بار آوردن ثمراتی برای بشریت به وقوع پیوست چرا بمب اتم ساخته می‌شود و دستاوردهای آن حیات بشر را به خطر انداخته است.

این گونه است که عقلانیت تمام قد در مقابل این علم مخرب می‌ایستد و آن را رد می‌کند.

مهدی امام‌بخش