آرژانتین و اسرائیل

رشته حضور یهودیان در کشور آرژانتین سر درازی دارد و تقریبا هم عصر با ورود مهاجران اسپانیایی به این کشور است در سال ۱۴۹۲ که پس از ۷۰۰ سال حاکمیت مسلمانان بر شبه جزیره ایبری, مسیحیان اروپایی این سرزمین را پس می گیرند, بدرفتاری با مسلمانان مورها و یهودیان هم آغاز می شود

رشته حضور یهودیان در کشور آرژانتین سر درازی دارد و تقریبا هم‌عصر با ورود مهاجران اسپانیایی به این کشور است. در سال ۱۴۹۲ که پس از ۷۰۰ سال حاکمیت مسلمانان بر شبه‌جزیره ایبری، مسیحیان اروپایی این سرزمین را پس می‌گیرند، بدرفتاری با مسلمانان (مورها) و یهودیان هم آغاز می‌شود. این یهودیان در دوران حکومت مسلمانان بر اندلس آن روز در کنار مسیحیان به عنوان اهل کتاب از حقوق مشخصی برخوردار بودند. اما با حاکمیت مسیحیان دورانی از سختگیری بر یهودیان و مسلمانان آغاز می‌شود. دورانی که در قرون پانزدهم و شانزدهم به تفتیش عقاید در اروپا و شبه‌جزیره ایبری شهرت یافته است. یهودیان هم دوباره به همراه مسلمانان راهی شمال آفریقا و سرزمین‌های تابع امپراتوری عثمانی می‌شوند. یهودیان اسپانیایی که در دوران امپراتوری روم در این مکان استقرار یافته بودند به یهودیان سفاردیم مشهورند. امروزه سفاردیم‌ها به یهودیانی اطلاق می‌شود که منشاء اسپانیایی دارند و در خاورمیانه و دیگر نقاط جهان پراکنده‌اند. اولین یهودیانی که پا به آرژانتین گذاشتند سفاردیم‌هایی هستند که از دستگاه تفتیش عقاید اسپانیا فرار کردند و پس از کشف قاره آمریکا به دست کریستف کلمب پا به این سرزمین گذاشتند. این تعداد اما در مقابل جمعیت یهودیانی که بعدا وارد سرزمین آرژانتین شدند، بسیار اندک و انگشت‌شمار بود.

آرژانتین امروزه بزرگترین جمعیت یهودیان آمریکای لاتین را در خود جا داده است و حدود نیمی از جمعیت ۵۰۰ هزار نفری یهودیان این منطقه در آرژانتین و عمدتا شهر بوینس‌آیرس زندگی می‌کنند. بیشتر این ساکنان یهودیان اشکنازی هستند که ابتدا از فرانسه، آلمان و بعدا اروپای شرقی و به‌ویژه روسیه پا به قاره جدید گذاشتند. بیشترین موج مهاجران در دو دهه پایانی قرن نوزدهم و دهه‌های آغازین قرن بیستم پا به آرژانتین گذاشتند. در این سال‌ها به‌طور میانگین ۱۳ هزار یهودی وارد این کشور شدند. در این دوران دو تحول فکری و سیاسی عمده فضای اروپا و به‌ویژه جامعه یهودیان اشکنازی را متاثر کرده بود. یکی احیای این تفکر در میان یهودیان که به دنبال سرزمینی مستقل برای تاسیس کشور یهود می‌گشتند و کنگره جهانی یهود به رهبری تئودور هرزل در جست‌وجوی چنین سرزمینی بود. یکی از مناطقی که در آن زمان برای اسکان دادن یهودیان مناسب تشخیص داده شد، آرژانتین بود و بسیاری از یهودیان بار سفر به سوی این نقطه از آمریکای جنوبی بستند. جایی که در آن زمان از نظر سطح زندگی و پیشرفت و دموکراسی خود را با ایالات متحده آمریکا مقایسه می‌کرد و تصور بر این بود که بتواند کشوری مرفه و پیشرفته باشد و با آمریکا برابری کند. چنانکه بسیاری از این یهودیان نیز راهی آمریکا و شهر نیویورک شدند. عامل دوم مهاجرت از اروپا بروز احساسات یهودی‌ستیزانه بود که از اوایل قرن بیستم در دوران جنگ جهانی اول و تنگناهای اقتصادی مردم در این دوران آهسته‌آهسته شکل گرفت و در جریان جنگ دوم جهانی و آلمان نازی به اوج خود رسید که کشته شدن بیش از ۶ میلیون یهودی در اردوگاه‌های نازی‌ها از پیامدهای بروز چنین احساساتی بود. تا سال ۱۹۲۰ جمعیت یهودیان آرژانتین به رقم ۱۵۰ هزار تن رسید. با این حال تا اوایل دهه ۱۹۵۰ مهاجرت یهودیان اشکنازی به آرژانتین سیر صعودی یافت. اما از این زمان تحت تاثیر دو عامل خارجی و داخلی روند مهاجرت یهودیان آرژانتینی شکل معکوس به خود گرفت. یکی تاسیس رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اشغالی فلسطین و دیگری سیاست‌های ملی‌گرایانه شبه‌فاشیستی خوان‌پرون که موجب شد بیش از پنجاه هزار تن از این یهودیان راهی اسرائیل و یا ایالات متحده آمریکا شوند. از آن زمان جمعیت یهودیان و به‌ویژه یهودیان جوان آرژانتین رو به نقصان بوده است با این حال هنوز بنا بر برآوردها بین ۱۸۰ هزار تا ۲۵۰ هزار یهودی در آرژانتین زندگی می‌کنند.

اما به همان اندازه که فشار بر یهودیان در آرژانتین از سوی گروه‌های شبه‌فاشیستی ادامه داشت و احساسات ضدیهودی متوجه جامعه یهودیان بود، نفوذ اسرائیل نیز در این کشور رو به افزایش می‌گذاشت. اگرچه گروه‌های هوادار خوان پرون، دارای احساسات یهودی‌ستیزانه و متمایل به آلمان نازی بودند ولی خود خوان پرون روابط نزدیکی با اسرائیل برقرار کرده و تضمین‌هایی در مورد جامعه یهودیان به این رژیم داده بود. در دوران جنگ کثیف پس از کودتای سال ۱۹۷۶ تا سال ۱۹۸۳ نیز که دوران حکومت نظامیان بود، یهودیان زیر فشار قرار داشتند و برخی از منابع یهودی مدعی‌اند که بیش از هزار یهودی در این دوران ناپدید شدند. هرچند که گزارش‌هایی نیز در دست است که دستگیرشدگان پس از مذاکره نظامیان با دولت اسرائیل به سرزمین‌های اشغالی فرستاده می‌شدند. پایان حکومت نظامیان در سال ۱۹۸۳ و روی کار آمدن رائول آلفونسین در انتخابات دموکراتیک، به قدرت گرفتن جامعه یهودی در ساختار اجتماعی – سیاسی آرژانتین منجر شد. یهودیان توانستند علاوه بر زمینه‌های اقتصادی و بانکداری، روزنامه‌نگاری، فعالیت‌های هنری و سینمایی،‌ تاسیس رسانه‌های گروهی و نهادهای مدنی، به مقامات کلیدی سیاسی و امنیتی در این کشور دست یابند.

جایگاه یهودیان در ساختار قدرت آرژانتین در دوران ریاست جمهوری کارلوس منم باز هم تقویت شد و در همین دوران بود که حساسیت‌هایی نسبت به این جایگاه در آرژانتین ایجاد شد. انفجار سفارت اسرائیل در بوینس‌آیرس در سال ۱۹۹۲ و انفجار مقر جامعه یهودیان اشکنازی آرژانتین (آمیا) در سال ۱۹۹۴ دو رویدادی بود که به شدت بر موقعیت این جامعه متنفذ تاثیر گذاشت. با این حال در این دوران کارلوس منم که خود از پدر و مادری سوری‌تبار و مسلمان به دنیا آمده بود، پیوندهای مستحکمی با اسرائیل برقرار و خود نیز چندین بار به تلاویو سفر کرد. هر چه می‌گذرد، این روابط و نفوذ اسرائیل بر سیاست‌های منطقه‌ای و داخلی آرژانتین در زیر سایه فشارهای دولت آمریکا و لابی یهودیان آمریکایی در حال تشدید است. این نفوذ در دوران نستور کرشنر رئیس‌جمهور آرژانتین باز هم افزایش یافت تا بدانجا که رسیدگی به پرونده انفجار مقر آمیا در صدر برنامه‌های سیاسی کرشنر قرار گرفت. امروز که همسر وی فرناندز کریستنا کرشنر به ریاست جمهوری آرژانتین انتخاب شده، این انتخاب به شدت با استقبال جامعه یهودیان آمریکا و آرژانتین مواجه شده است و انتظار می‌رود موقعیت جامعه یهودی آرژانتین در حکومت و سیاست آرژانتین باز هم ارتقا یابد، چراکه خانم کرشنر اگرچه گرایش‌های سوسیالیستی دارد و به امثال هوگو چاوس رئیس‌جمهوری ونزوئلا هم علاقه‌مند است اما همین تمایل را با شدت بیشتری به سوسیالیسم بین‌المللی دارد که یهودیان و به‌ویژه شیمون پرز رئیس‌جمهور اسرائیل در آن دست‌بالا را دارند و احزاب بین‌الملل‌گرای سوسیالیست متاثر از این نفوذ هستند.

جامعه یهودیان آرژانتین نیز متاثر از همین نفوذ هر روز بر قدرت و موقعیت خود می‌افزاید با این حال نمی‌توان یهودیان آرژانتین را کاملا متمرکز و متحد دانست و هنوز مرزبندی‌هایی میان یهودیان اشکنازی و سفاردیم و نیز گرایش‌های ارتدوکس، محافظه‌کار و اصلاح‌طلب در این جامعه وجود دارد. حدود ۱۵ درصد یهودیان آرژانتین سفاردیک و بقیه اشکنازی هستند و البته همه به زبان اسپانیایی لادینو صحبت می‌کنند. دو انجمن عمده‌ای که یهودیان آرژانتین دارند عبارتند از دایا (DAIA) Delegacion de Associaciones Israelitas Argentias که در سال ۱۹۳۹ به عنوان بازوی سیاسی جامعه یهودیان آرژانتین تاسیس شد و دیگری آمیا (AMIA) Argentine Israelite Mutual Association هدف آن حمایت از جامعه یهودیان اشکنازی آرژانتین است.

در عین حال یهودیان آرژانتین عمدتا دارای گرایش محافظه‌کارانه‌اند که حدود ۵۰ کنیسه در شهر بوینس‌آیرس در اختیار این عده است. یهودیان ارتدوکس نیز ۲۱ کنیسه در اختیار دارند و تعداد اندکی نیز کنیسه وابسته به گرایش اصلاح‌طلبانه است.

یهودیت محافظه‌کار که بیشتر در میان اشکنازی‌ها دیده می‌شود برخاسته از سنت تاریخی – پوزیتیوسیتی یهودی است که از دهه ۱۸۵۰ در آلمان در برابر جنبش مذهبی لیبرال یهودی وابسته به یهودیت اصلاح‌طلب شکل گرفت. محافظه‌کار در این تفکر به معنی تاکید بر سنت یهودی به جای اصلاح یا کنار گذاشتن آن است و کمتر دلالتی بر محافظه‌کاری سیاسی دارد. در مقابل اصلاح‌طلبی یهودی به جنبش روشنفکری و تحول‌خواهی اشاره دارد که هدف آن ایجاد یهودیتی غیرسنتی و غیرارتدوکسی است و ریشه در روشنگری آلمانی قرن هجدهم دارد. یهودیت ارتدوکس همچنانکه از نامش پیداست یهودیت سنتی و قدیمی دارد که اعتقاد دارد تورات از جانب خدا به حضرت موسی منتقل شده است. به شفاهی بودن تورات در مقابل تورات مکتوب باور دارد و معتقد است خداوند میثاقی انحصاری و غیرقابل گسست با بنی‌اسرائیل برای حکومت بر آدمیان طبق تورات بسته است و همچنین مسیح‌باوری در میان یهودیت ارتدوکس اصلی انکارناپذیر تلقی می‌شود.

با این حال تفاوت یهودیت ارتدوکس و یهودیت محافظه‌کار در این است که یهودیت محافظه‌کار نگرشی مثبت به دستاوردهای مدرنیسم و فرهنگ مدرن دارد و با بنیادگرایی یهودی مرزبندی خود را حفظ کرده است. این مرزبندی‌ها در یهودیان آرژانتین هم به وضوح دیده می‌شود و تحولات فکری جامعه یهودیان آرژانتین پس از یهودیان نیویورک و اسرائیل بر تفکرات یهودیان تاثیرگذار است و همچون این جوامع گاه روابط آنها با اختلافات و تنش‌هایی همراه است.

از این جهت باید آن را جامعه‌ای پویا و در عین حال مستعد برخی حوادث دانست که هم بر روابط داخلی آنها و هم روابط آنها با جامعه مسیحی آرژانتین و حتی روابط این کشور با کشورهایی چون اسرائیل تاثیر می‌گذارد. اما مهمترین تهدیدی که متوجه یهودیان آرژانتین است موج مهاجرتی است که به‌ویژه در سال‌های اخیر و پس از بحران اقتصادی آرژانتین دامنگیر آنان شده و یهودیان آرژانتین را به جامعه‌ای مسن تبدیل کرده که جوانان آن بیشتر راهی دیگر کشورها به‌ویژه ایالات متحده آمریکا می‌شوند.

مهران کرمی