پزشکان هم گاهی خطا می کنند

نگاه قانون به تخلفات پزشکی

پسر ۳۰ ساله‌ای که برای نهمین بار خودش را به دست جراحی پلاستیک می‌سپارد، دختر جوانی که بعد از ۴ بار عمل بینی ناموفق، دیگر روی بیرون آمدن از خانه را ندارد، پسربچه‌ای که به علت مسمومیت داروی بیهوشی از دنیا می‌رود، زن بارداری که به علت تعلل و سهل‌انگاری پزشک جان می‌بازد، پیرزنی که به علت عدم پذیرش بیمارستان سکته می‌کند و هزاران مورد اینچنینی دیگر.

به نظر شما در این موارد مقصر کیست؟ چه کسی باید پاسخگو باشد؟ اصلا تقصیری وجود دارد؟ پاسخ این پرسش‌ها را می‌توانید در ادامه مطلب بخوانید.

تاریخچه پزشکی بشر از بدو تکوین انسان تاکنون در صحنه پیکار برای تندرستی و سالم‌زیستی اهمیت ویژه‌ای دارد. در این که چه زمان و در کجا و به وسیله چه کسی بنیان علم طب و جراحی به نفع بشر گذاشته شده، روایت‌ها گوناگون است؛ ولی آنچه مسلم است این که کشف علم طبابت را نمی‌توان در یک قوم یا ملتی خاص محدود کرد.

جادوگران یمن تا کاهنان بابل در آفرینش این دانش حیرت‌انگیز و حیاتی بشر شریکند. چه بسا اقوامی که روزگاری با استفاده از اصول و قواعد علوم پزشکی دردها و آلام دردمندان زمان را مداوا می‌کردند و در کشاکش تهاجمات، طومار حیاتشان به هم پیچیده و از صحنه حیات فراموش شده‌اند، ولی دانش آنان در قالب موازین علمی نسل در نسل به بازماندگان و اقوام دیگر انتقال یافته و در مسیر جاویدان تاریخ به راه خود ادامه می‌دهد.

هدف غایی علم طب، پیشگیری و درمان مرض و صدمه، آسوده کردن دردمندان و رهایی آنها از چنگال بیماری است.

امروزه از یک طرف با وجود پیشرفت‌هایی شگرف که نصیب علم پزشکی شده تا حدی که عمیق‌تر از گذشته به ایراد جرح و قطع نسوج بدن برای سلامت می‌پردازند و از طرف دیگر با دخالت قوای حاکم که با گذشت زمان سعی بر این دارد تمامی رفتارهای فرد در اجتماع را تحت قواعد خاصی درآورد تا هرکس به حقوق و تکالیف خود اهتمام ورزد، رابطه بیمار و پزشک تحت نظم و قانون درآمده که در بند ۲ ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی این گونه اشاره می‌کند: هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع که با رضایت شخص یا اولیا یا سرپرستان یا نمایندگان قانونی آنها و رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی انجام شود، در موارد فوری اخذ رضایت ضروری نخواهد بود.

به طور کلی ایراد جرح با هر قصد و انگیزه‌ای خلاف قانون است و مرتکب آن تحت تعقیب و مجازات قرار می‌گیرد. این که افراد خاصی به امتیاز حرفه‌شان مصون از آن باشند، استثنا و خلاف قاعده‌ای است که نیاز به نص قانونی دارد، به همین لحاظ ماده ۵۹ نیز از همین استثنائات است.

مساله دیگر مسوولیت مدنی پزشکان است که در صورت تشدید بیماری بر اثر عملیات پزشکی، علی‌رغم رعایت موازین علمی و فنی و نظامات دولتی همچنان باقی است، ولی از مسوولیت کیفری مبرا می‌شوند.

ماده ۳۱۹ قانون مجازات اسلامی در این ارتباط می‌گوید: هر گاه طبیبی گرچه حاذق و متخصص باشد، در معالجه‌هایی که شخصا انجام می‌دهد یا دستور آن را صادر می‌کند، هر چند با اذن مریض یا ولی او باشد، باعث تلف جان یا نقص عضو یا خسارت مالی شود، ضامن است.

● مرگ‌های ناشی‌ از خطاهای پزشکی‌

می‌توان گفت خطاهای پزشکی بسیار شایع‌اند، اگرچه به دست آوردن میزان دقیق شیوع آنها کار بسیار مشکلی است، ولی وجود خطاهای بسیار در سیستم گسترده و پیچیده‌ای مانند صنعت پزشکی، دور از انتظار نیست. بسیاری از اشتباهات پزشکی گزارش نمی‌شوند و این مساله ارائه میزان دقیق شیوع این خطاها را مشکل‌تر می‌کند.

در تحقیقی که سال ۱۹۹۹ انجام شد، به نتایج‌ ۲ بررسی که میزان مرگ‌های بیمارستانی را ناشی از اشتباهات پزشکی بررسی می‌کردند، پرداخته شد. با توجه به نتایج این مطالعه، خطاهای پزشکی عامل ۸/۱ تا ۴ درصد کل مرگ‌ومیرهای آن سال بودند.

۱۰ علت اول مرگ‌ومیر در سال ۱۹۹۹ به ترتیب از قرار زیر بودند: بیماری‌های قلبی، سرطان، حوادث عروقی مغز، بیماری‌های مزمن دستگاه تنفسی تحتانی، تصادف، بیماری قند، ذات‌الریه و آنفلوآنزا، آلزایمر، انواع خاصی از بیماری‌های کلیوی‌ ‌و دیگر علل.

در صورتی‌که هر کدام از مقادیر ۴۴ تا ۹۸ هزار مورد مرگ ناشی از خطای پزشکی در سال را که در مطالعه Iom آمده است در نظر بگیریم، خطای پزشکی جزو ۱۰ علت اصلی مرگ‌ومیر آمریکا بوده است.

● اشتباهات دارویی‌

مطالعه Iom، اطلاعاتی نیز درباره مرگ‌ومیر ناشی از عوارض دارویی در اختیار می‌دهد که بدین شرح است:

اشتباهات دارویی یک مورد از هر ۱۳۱ مورد مرگ در بیماران سرپایی و یک مورد از هر ۸۴۵ مورد مرگ در بیماران بستری است. اشتباهات هنگام نوشتن نسخه یا تحویل دارو به بیمار نیز رخ می‌دهد.

● تعریف مسوولیت پزشکی‌

بعضی نویسندگان در تعریف مسوولیت پزشکی گفته‌اند، اثر جنایت پزشک که به صورت قصاص، تعزیر یا ضمان نمایان می‌شود.

مسوولیت پزشکی می‌تواند دارای ۲ جنبه اخلاقی و حرفه‌ای باشد؛ جنبه اخلاقی آن به اخلاق و آداب عمومی که واجب است پزشک آنها را مراعات کند، تعلق دارد و جنبه حرفه‌ای آن متعلق به حرفه پزشکی و قواعد و اصولی است که پزشک ملزم به انجام آن است.

● موجبات مسوولیت پزشک

۱) عمد

۲) خطا

۳) مخالفت با اصول حرفه پزشکی

۴) ندانستن اصول حرفه پزشکی

۵) تخلف از اذن بیمار

۶) تخلف از اذن ولی بیمار

۷) فریب

۸) ترک معالجه

۹) معالجات ممنوع

۱۰) افشای .

● اسرار بیمار

بنابراین موضوع مسوولیت پزشکی بررسی انواع جنایات پزشک است؛ اثبات این‌که آیا چنین جنایاتی سبب ایجاد مسئولیت برای او می‌شود یا خیر، بیان چگونگی اثبات آن علیه پزشک و ذکر آثاری است که بر این اثبات مترتب است.

بعضی دیگر از حقوقدانان مسوولیت پزشک را از اقسام مسوولیت حرفه‌ای می‌دانند، بنابراین نخست باید مسوولیت حرفه‌ای تعریف کنیم که عبارت است از: در حرفه پزشکی مجموعه قواعد و مقرراتی وجود دارد که رعایت آنها از طرف پزشکان لازم است و در صورت تخلف، مجازات‌هایی بر متخلفان اعمال می‌شود. این مسوولیت را که ناشی‌ از تقصیر انضباطی است، مسوولیت‌حرفه‌ای‌می‌گویند.

● مطب‌های خصوصی مهم‌ترین علل خطاهای پزشکی‌

یکی از علل مهم خطاهای پزشکی مربوط به مکان‌های انجام عمل جراحی است، به گونه‌ای که بسیاری از پزشکان در مطب‌های خصوصی که فاقد هرگونه امکانات و تجهیزات لازم پزشکی است، اقدام به عمل جراحی می‌کنند که این موضوع در بسیاری از موارد به مرگ متقاضی منجر می‌شود. این موضوع از جمله نکاتی است که متقاضیان یا به آن دقت نمی‌کنند یا به علت‌ هزینه‌های این‌گونه عمل‌ها، ترجیح می‌دهند در مطب‌های خصوصی عمل کنند.

● ماده بیهوشی‌

از علل دیگر، ماده بیهوشی مورد استفاده در مطب‌های خصوصی است. بیشتر پزشکان غیرمتخصص در عمل زیبایی از ماده بیهوشی هالوتان استفاده می‌کنند که این ماده حساسیت‌هایی را در افراد ایجاد و به مرگ آنها می‌انجامد. این ماده بیهوشی به علت عوارض شدید جسمی در کشورهای اروپایی و آمریکا منسوخ شده، ولی هنوز پزشکان به علت ارزان بودن قیمت آن، آن را در بیهوشی متقاضیان مورد استفاده قرار می‌دهند.

● وظایف اورژانس‌ها و بیمارستان‌

اورژانس ۱۱۵ موظف است هر بیمار اورژانسی و مصدومان حوادث را به نزدیک‌ترین بیمارستان خصوصی یا دولتی تحویل دهد و بدون فوت وقت به پایگاه مراجعه کند.

بیمارستان‌ها مصدومان اورژانسی را باید بلافاصله و بدون هیچ قید و شرطی و بدون فوت وقت پذیرش کنند. در صورت بروز مرگ و میر ناشی از تاخیر در پذیرش، پاسخگوی قانونی مسوولان بیمارستان و تبعات ناشی از قصور، منحصرا به عهده مسوولان وقت بیمارستان و پرسنل خاطی اورژانس بیمارستان خواهد بود.

● مسوولیت مدنی پزشک‌

ماده اول قانون مسوولیت مدنی می‌گوید: هرکس بدون مجوز قانونی، به عمد یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامت یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد شده لطمه‌ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسوول جبران خسارت ناشی از عمل خود است.

بنابراین هدف از مسوولیت مدنی، جبران خسارت زیان‌دیده است و نیز مسوولیت مدنی به ۲ نوع قراردادی (ضمان ناشی از عقد)‌ و قهری (ضمان ناشی از قانون)‌ تقسیم می‌شود.

در نتیجه پزشک در صورتی دارای مسوولیت مدنی خواهد بود که مرتکب جرم مدنی شود و جرم مدنی با توجه به ماده یک قانون مسوولیت مدنی شامل عملی است که موجب ورود ضرر و زیان یا خسارت به دیگری شده و عامل آن ملزم به جبران ضرر و زیان یا رفع خسارت است.

بی‌شک جامعه ایران در حال تجربه روند مدرنیزاسیون است، اما سیر تکوینی مدرنیزه شدن جامعه ایران تنها در ظواهر جامعه خلاصه شده است. رشد آماری تعداد جراحی زیبایی در ایران نشانگر آن است که مدرن شدن ظاهری یک ارجحیت اجتماعی را بر مدرن شدن مناسبات اجتماعی در ایران دارد.

در این میان نقش سازمان نظام پزشکی در مواجهه با این تخلفات پزشکی حائز اهمیت است. نقش این سازمان به ۲ گونه ظاهر می‌شود: ۱- رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرف پزشکی، ۲- همکاری با مراجع ذی‌صلاح برای رسیدگی به تخلفات غیرصنفی.

در دادسرای عمومی و انقلاب شعبه‌ای وجود دارد به نام دادسرای رسیدگی به جرایم امور پزشکی، اما این دادسرا هیچ‌گونه نظر مشورتی را از سازمان نظام پزشکی نمی‌خواهد و برای مشورت در امور پزشکی، صرفا از پزشکی قانونی و کمیسیون‌های تخصصی آن نظرخواهی می‌کند.

این مساله جدای از آن که در بررسی‌های تخصصی پزشکی خلل ایجاد می‌کند به نوعی باعث عدم کارآیی نهادهای صنفی در مواجهه با تخلفات صورت گرفته در صنف خود می‌شود، چه آن که در همه کشورهای توسعه‌یافته نهادهای صنفی علاوه بر دفاع از حقوق اعضای خویش، در برابر خطای آنها نیز موضع می‌گیرند.

- شرایط عدم مسوولیت پزشکی:باید توجه داشت که مسوولیت پزشکی در شرایط معینی برداشته می‌شود؛ البته در بعضی موارد مسوولیت مدنی و در بعضی دیگر مسوولیت کیفری و بالاخره ممکن است هر دو نوع مسوولیت رفع شوند.

ـ اجازه قانونگذار: قانونگذار محدوده شروع، ادامه و ختم فعالیت پزشک را مشخص کرده که رعایت‌نکردن هر یک از آنها می‌تواند برای او ایجاد مسوولیت کند.

- قصد درمان: در این مرحله داشتن قصد درمان در اقدامات پزشکی ملاک است نه کسب تجربه، تجارت یا آزمایش‌های علمی.

- مشروعیت اعمال پزشکی: بند ۲ ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی شرعی بودن عمل طبی را در عدم مسوولیت پزشک شرط می‌داند. ماده ۶ آیین‌نامه انتظامی پزشکی مقرر می‌دارد: اشتغال به امور مخالف شوون پزشکی ممنوع است.

- رضایت بیمار

▪ رعایت موازین پزشکی: منظور از رعایت موازین، آن اصول و مقررات و راهکارهایی است که یک پزشک در طول درمان بیمار انجام می‌دهد.

▪ اخذ برائت: بدین معنی است که پزشک پیش از شروع به عملیات پزشکی، عواقب و عدم نتیجه موفقیت‌آمیز پزشکی را به بیمار اخطار می‌دهد و خود را از نتایج ناگهانی درمانی مبرا می‌کند و بیمار اعلام رضایت خود را ابراز می‌‌دارد.

میترا پازکی زاده