نقش بانكداری بدون ربا در رفع فقر

امروزه بسیاری از كشورهای جهان اسلام مواجه با فقر و توسعه نیافتگی می باشند عوامل گوناگون سیاسی, اقتصادی و فرهنگی در پیدایش این پدیده مؤثر بوده اند در میان عوامل اقتصادی, حاكمیت نظام بهره نقش تعیین كننده ای در تشدید فقر داشته است

● چکیده

امروزه بسیاری از كشورهای جهان اسلام مواجه با فقر و توسعه نیافتگی می باشند. عوامل گوناگون سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در پیدایش این پدیده مؤثر بوده اند. در میان عوامل اقتصادی، حاكمیت نظام بهره نقش تعیین كننده ای در تشدید فقر داشته است. در دهه های اخیر، این معضل، در كنار دغدغه دین باوری، دانشمندان مسلمان را بر ترسیم الگوهای بانكداری بدون ربا واداشته است.

تحقق نظام بانكی بدون ربا همراه با اجرای سایر ابعاد نظام اقتصادی اسلام به رفع فقر از این جوامع می انجامد. در این نوشتار عوامل اقتصادی پیدایش فقر و راه های درمان آن را در چارچوب الگوی بانكی مبتنی بر مشاركت را به بررسی گذاشته ایم.

پدیده ی فقر از ابعاد مختلف قابل بررسی است و به لحاظ آثار سوء فراوانی كه در زندگی جوامع دارا می باشد همواره یكی از دغدغه های اصلی متفكران و دلسوختگان بوده است.مورد استفاده قرار نگرفتن امكانات بالقوّه ی اقتصادی، فقدان سرمایه ی لازم برای سرمایه گذاری، كمبود تقاضا برای نیروی كار، پایین بودن دستمزدها و رشد اقتصادی منفی، از آثار اقتصادی فقر است؛ این آثار در سطح كلان به وابستگی اقتصادی، كه اغلب با وابستگی سیاسی همراه است می انجامد.

محرومیت از حقوق اجتماعی، ضعف بنیه ی علمی، رواج ناهنجاری های اجتماعی و افزایش اضطراب وناراحتی های روحی از دیگر آثار فقر می باشد.

ادیان و مذاهب و مكاتب فكری هریك به فراخور خود برای حل مشكل فقر راه هایی فراروی بشر نهاده اند. تحقق رفاه عمومی وبرقراری عدالت اقتصادی از اهداف نظام اقتصادی اسلام می باشد و بدون تردید ترسیم و اجرای این نظام موجب زدودن پدیده ی شوم فقر از سطح جامعه می شود؛ یكی از گام های اساسی برای تحقق این مقصود، تغییرنظام بانكی و حذف بهره ازپیكره ی آن می باشد.

شیوه های گوناگونی برای بكارگیری در نظام بانكی پیشنهاد شده است.۱ یكی از این شیوه ها سامان دادن فعالیت های بانك ها براساس نظام مشاركت می باشد. در این نوشتار برآنیم چگونگی رویارویی باپدیده ی فقر را از زاویه ی بانكداری بدون ربا مورد بررسی قرار دهیم.

بدیهی است كه پیشنهادهای ارائه شده در این مقاله و آثار منتج از آن، بر اساس ترسیم شیوه ی مطلوب بانكداری در نظام اقتصادی اسلام می باشد، نه آنچه فعلاً به عنوان بانكداری بدون ربا عمل می شود. در این روش، آنچه مطمع نظر می باشد، حذف بهره، بطور واقعی از عرصه ی فعالیت های بانك است. بعلاوه، كارآیی كامل این سیستم، مبتنی بر پیاده شدن درست این پیشنهادها در كنار تحقق سایر نهادهای نظام اقتصادی اسلام است. بنابراین هر گاه، اجرای بانكداری اسلامی، صرفا در حذف صوری ربا خلاصه شود و همان كاركردهای قبلی نظام بانكی در شكل جدید بخواهد تحقق پذیرد، انتظار اهداف مورد نظر از آن سیستم دو راز واقعیت بنظر می رسد.

به طور كلی شیوه ی اصولی برخورد با هر مشكلی بستن راه پدید آمدن آن است؛چنان كه همه ی متخصصان دانش پزشكی اتفاق دارند كه پرداختن به بهداشت و جلوگیری از پیدایش بیماری از درمان ان آسان تر و مهم تر است. در مبارزه با مشكل فقر نیز اجرای سیاست هایی برای از بین بردن زمینه های پیدایش آن مهمترین گام به شمار می آید.

در یك برنامه ریزی سنجیده، برای جلوگیری از پدیده ی فقر باید از بین بردن عوامل پدیدآورنده ی آن مورد توجه قرارگیرد. گرچه این امور منحصر در عوامل اقتصادی نمی باشند؛ بلكه عوامل طبیعی چون سیل و زلزله،عوامل اجتماعی مانند خودباختگی و اعتیاد و عوامل سیاسی مثل جنگ و استثمار نیز در پیدایش و تشدید فقر مؤثرند؛ در این بررسی، به شیوه ی برخورد با عوامل اقتصادی اكتفا می شود. مهم ترین مسئله در بین این عوامل،نوع روابط اقتصادی حاكم برجامعه است.روابط ناسالم اقتصادی، شكاف طبقاتی میان اقلیت پردرآمد و اكثریت تهیدست را فزونی می بخشد، میزان سرمایه گذاری،اشتغال و تولید را كاهش می دهد و تورم را می افزاید و ممكن است سرانجام اقتصاد كشور را فلج كند؛ هر یك از این آثار به نوبه ی خود موجب گسترش فقر در سطح جامعه خواهد شد.

ضمن بررسی این عوامل نقش بانكداری بدون ربا را در رویارویی با آن ها دنبال می كنیم .

● توزیع ناعادلانه ی ثروت

درجوامعی كه ثروت ها و منابع طبیعی، كه بر اساس آیات قرآن كریم برای بهره برداری همه ی مردم آفریده شده، در اختیار گروه هایی خاص قرار می گیرد و بسیاری از مردم از آن بی بهره اند، فقر فراگیر می شود و به تدریج فاصله ی طبقاتی فزونی می یابد. هرچند خصوصیات شخصی طبقات فقیر، چون تنبلی، بیكارگی، پایین بودن سطح فرهنگ و برخی از عوامل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی در تهیدستی كم درآمدها مؤثر است؛ ولی در اكثر موارد سبب اصلی، ستم سرمایه دارانی است كه تنها به سود خود می اندیشند.خداوند می فرماید:

بی تردید خداوند هرگز بر مردمان ستم روا نمی دارد وخود مردم به خویشتن ستم می كنند۲.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

آنچه بر سر فقرا، نیازمندان،گرسنگان و برهنگان می آید، همه در اثر گناه توانگران است۳.

در روایتی دیگر چنین می خوانیم:

هرگاه میان مردم به عدالت رفتار می شد، بی نیاز می شدند.۴

این سخنان میزان تأثیر بی عدالتی در تنگدستی جوامع را نشان می دهد. همچنین در باره مفهوم عدالت اجتماعی شهید صدر احكام مربوط به دو اصل تأمین اجتماعی و توازن اجتماعی را مطرح می كند.اصل تأمین اجتماعی شامل تكافل عام (وظیفه اعضای جامعه اسلامی در رفع نیازهای حیاتی یكدیگر) و ضمان اعاله (وظیفه حكومت اسلامی درتأمین معیشت مناسب برای افراد جامعه) است واصل توازن اجتماعی مبتنی بر جلوگیری از گردش ثروت میان ثروتمندان (كی لایكون دولهٔ بین الاغنیاء منكم)۵ و از میان بردن زمینه دو قطبی شدن جامعه می باشد به طوریكه اختلاف درآمدها موجب پیدایش دو طبقه فقیر و غنی در جامعه نشود.۶

نفس حرمت ربادر مكتب اقتصادی اسلام حاكی از ظالمانه بودن آن است كه با عدالت اجتماعی مغایرت دارد. قرآن كریم ظالمانه بودن ربا را از بعد اجتماعی مورد تأكید قرار داده می فرماید:

«فان تبتم فلكم رؤس اموالكم لاتظلمون و لا تظلمون».۷

شهید مطهری نیز در این باره فرموده است كه:

در ربا تسلط سرمایه بر كار اثبات می شود و قدرت اقتصادی در اختیار سرمایه قرار می گیرد زیرا سرمایه چه كاری بكند یانكند و یا در جریان كار ضربه ببیند یانبیند مزد خود را می گیرد برخلاف كار كه كارگر مزد خود را در مقابل كاری كه انجام داده می گیرد.۸

البته منشأ نابرابری اقتصادی و پدید آمدن فاصله ی طبقاتی را باید در مراحل مختلف قبل از تولید، تولید و توزیع جست وجو كرد. اسلام برای برقراری عدالت در این مراحل، با در نظر گرفتن استعدادها وتلاش متفاوت انسان ها، رهنمودهایی ارائه داده است.۹

الف) توزیع قبل از تولید

مقصود از توزیع قبل از تولید شیوه ی بهره برداری مسلمانان از ثروت های طبیعی چون زمین، آب و مباحات عمومی( ماهی ها، پرندگان ) است. در این مرحله، حدودی مشخص شده است كه از انباشته شدن منابع و ثروت های یاد شده در دست گروهی خاص و محرومیت گروهی دیگر جلوگیری می كند و اولین و مهم ترین عامل ایجاد شكاف میان طبقات مختلف جامعه را از میان می برد.

ب) توزیع بعد از تولید

وقتی منابع اوّلیه در جریان تولید قرار می گیرد، سود حاصل از آن ها میان افرادی كه در جریان تولید دخالت داشتند، تقسیم می شود. در نظام بانكی ربوی دراین توزیع، تكیه اساسی بر سرمایه قرار دارد و همین موجب استثمار كارگران می شود. دربانكداری اسلامی به لحاظ تحریم بهره، وقتی سرمایه در ریسك تولید شركت نكند، بهره یی از سود ندارد؛ ونیروی كار می تواند از طریق مزد یا مشاركت در فرایند تولید و تجارت (مزارعه، مساقات، مضاربه و شركت)به سهم خود دست یابد.

ج) توزیع مجدد

گرچه در نظام اقتصادی اسلام دو مبنای توزیع قبل از تولید و توزیع بعد از تولید تا حدود زیادی زمینه را برای تحقق توازن اجتماعی و رفع فقر فراهم می كند ولی با این همه برای ریشه كن كردن فقر و تحقق كامل توازن اقتصادی، توزیع مجدد درآمدها را پیش بینی نموده است.قواعد مربوط به توزیع قبل وبعد از تولید در دایره افرادی كه قدرت فعالیت اقتصادی را دارند، عمل می كند اما افرادی كه چنین قدرتی را ندارند مانند سالخوردگان، یتیمان، معلولین و بیماران نیز باید از رفاه متوسط برخوردار شوند. افرادی كه در میدان اقتصاد فعالیت می كنند نیز به سه گروه تقسیم می شوند:

۱) افرادی كه از استعداد و توانایی و امكانات لازم برخوردار نیستند و نمی توانند با فعالیت، مخارج خود را در حد رفاه متوسط جامعه تأمین نمایند.

۲) افرادی كه از استعداد و توانایی لازم برای تأمین مخارج مورد نیاز خود برخوردار می باشند.

۳) گروهی كه از طریق فعالیت اقتصادی علاوه بر تحصیل درآمد مكفی برای زندگی خود، از مازاد درآمد نیز برخوردار می باشند.

بنابراین افراد جامعه به چهار گروه تقسیم می شوند كه دو گروه از آن ها، نیاز به حمایت مالی دارند. حمایت از گروه اول، یعنی سالمندان و از كار افتادگان، تنها از طریق كمك های بلاغوض دولت و مردم امكان پذیر می باشد؛ بانك می تواند كمك های مزبور را جمع آوری و در اختیار این افراد یا مراكز كمك رسانی قرار دهد. نقش عمده ی بانك، در این مرحله، حمایت مالی از گروه دوم است. بانك از طریق جذب سپرده های قرض الحسنه مردم نیكوكار، به ضمیمه ی كمك های دولت می تواند سرمایه و امكانات اولیه ی لازم برای اشتغال را به صورت قرض الحسنه یا از طریق عقود مشاركت با نسبت سهم سود كم، در اختیار این گروه قرار دهد. بدون تردید، مؤثرترین نقش بانك در توزیع عادلانه، در مرحله دوم توزیع یعنی توزیع بعد از تولید می باشد.

فرستنده: مرتضی احمدی

منبع : سایت تبیان

فراهانی فرد

---