وحدت اسلامی

در این مقاله نویسنده سعی کرده است به طور اجمال به مباحثی نظیر وحدت و جایگاه آن در قرآن مجید, آثار وحدت و عوامل اتحاد بپردازد

وحدت اسلامی عامل قوت و قدرت پایدار و برتری امت اسلامی و حرکت جامعه به سمت کمال و رشد است. برعکس، تفرقه و تنازع مهمترین عامل شکست درونی امت و اضمحلال قدرت و شوکت مسلمانان است.

در این مقاله نویسنده سعی کرده است به طور اجمال به مباحثی نظیر: وحدت و جایگاه آن در قرآن مجید، آثار وحدت و عوامل اتحاد بپردازد. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:

● ضرورت و اهمیت وحدت

وحدت به معنا و مفهوم یکتایی و یگانگی است. این اصطلاح در زبان فارسی به ویژه در حوزه سیاسی به معنای اتحاد و همبستگی اجتماعی میان ملت، امت و شهروندان جامعه و یا کشور و یا کشورها و جوامع به کار می رود. از این رو هرگاه سخن از وحدت در حوزه علوم سیاسی و اجتماعی به کار می رود به معنای اتحاد است.

در تصور آغازین، اتحاد میان چیزها می تواند به دو شکل حقیقی و مجازی تحقق یابد. اتحاد حقیقی به معنای تبدیل شدن دو چیز به یک چیز است که در عمل امر محال و مستحیل می باشد؛ زیرا دو چیز نمی تواند در خارج به طور حقیقی به یک چیز تبدیل گردد. بنابراین مراد از اتحاد در همه حوزه ها و هم چنین حوزه علوم سیاسی و اجتماعی اتحاد مجازی می باشد که می تواند به دو شکل اتحاد انضمامی که محصول سومی را پدید می آورد، نظیر آمیختن آب با خاک که گل را پدید می آورد و یا اتحاد صوری که چیزی بدون ممزوج شدن با چیز دیگر به صورت و شکل جدیدی به خود گیرد مانند تبدیل شدن آب به بخار بر اثر حرارت تحقق یابد.

به نظر می رسد که اتحاد در حوزه علوم سیاسی به معنای یگانه شدن دو یاچند کشور و پذیرش نظام سیاسی، نظامی، اقتصادی واحد و یگانه است که در پی آن، به همه آن ها یک امت و ملت و یا کشور اطلاق می شود. (المعجم الوسیط ج ۱ ص ۱۰۱۷ و دایره المعارف بستانی ج ۲ ص ۴۴۰)

با توجه به تعریف پیش گفته می توان به این نکته توجه داد که اتحاد می بایست در روش ها و اهداف تحقق یابد. به این معنا که افراد جامعه و یا کشور و یا جوامع و کشورها با انتخاب روشی واحد و یکسان و اهدافی یگانه می کوشند در کنار هم قرار گرفته و با ایجاد همبستگی در راه رسیدن به آن تلاش و کوشش نمایند.

از آن جایی که قرآن به مسئله امت سازی توجه خاصی مبذول می دارد می توان گفت که به مسئله اتحاد از دیدگاه سیاسی و اجتماعی نیز توجه ویژه ای دارد. امت در مفهوم قرآنی و کاربردهای آن مردمان با هدف و اعتقاد یگانه هستند. بنابراین می توان گفت که مؤلفه های کلیدی و اساسی اتحاد و امت آن چنان به هم نزدیک است که مصادیق آن ها نیز یگانه خواهد بود هر چند که از نظر مفهومی دوگانه می باشند. به این معنا که مصداق امت و اتحاد اجتماعی و سیاسی، جامعه ای با هدف و اعتقادات واحد و یگانه است.

قرآن افزون بر این که به مسئله اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت آن میان انسان ها و ادیان توحیدی و مومنان واقعی تأکید کرده است، پیوندها و همبستگی امت اسلام و مومنان را نوعی تصرف الهی برمی شمارد. بنابراین اتحاد در کاربردهای قرآنی از چنان جایگاه خاص و ویژه ای برخوردار است که از آن به عنوان نعمت خاص یاد کرده و خداوند را در ایجاد آن به طور مستقیم دخیل می داند.

جایگاه اتحاد از نظر قرآن

قرآن در بیان ارزش و جایگاه اتحاد افزون بر آن که از اتحاد به عنوان نعمت بزرگی قابل اهتمام و یادکردنی سخن می گوید، از مومنان می خواهد تا با یادکرد دوران تلخ تفرقه و آشوب در حفظ اتحاد بکوشند؛ زیرا اتحاد میان امت مومن، اتحادی است که به خواسته خداوند شکل گرفته و تحقق یافته است: واذکروا نعمت الله علیکم اذکنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصحبتم بنعمته اخوانا و کنتم علی شفا حفره من النار فانقذکم منها (آل عمران آیه ۱۰۳)

آیه شریفه تبیین می کند که وجود اختلاف میان امت و جامعه به گونه ای بوده است که آنان را در خطر نابودی و نیستی قرار می داد. هر چند که آیه به صراحت به مسئله رهایی از دوزخ به سبب گمراهی آنان اشاره دارد ولی با توجه به این که قرآن در آیه به مسئله دشمنی میان مردمان اشاره می کند می توان دریافت که دشمنی و اختلافات موجود در میان مردم موجب می شد که آنان نتوانند حتی در این جهان از آثار و برکات اتحاد بهره مند شوند، زیرا اختلاف در عقیده و تفاوت روش ها و اهداف میان مردمان یک جامعه موجب می شود که هر یک بر پایه منافع و مصالح شخصی و یا گروهی حرکت کرده و برای دست یابی به آن به دیگری ظلم و ستم روا دارد. این گونه است که تفاوت عقاید و روش ها و اهداف موجب می شود تا هر یک به سویی رفته و جامعه فرو پاشد و برخلاف اهداف ایجادی جامعه هر یک به سوی هدفی و مقصدی با روشی حرکت کرده و تضادها و اختلاف افزایش یافته و در نهایت جامعه نیست و نابود گردد و فرصت ها و امکانات به جای آن که صرف آسایش و آرامش افراد جامعه شود، در نابودی و نیستی یک دیگر هزینه و صرف گردد.

در بینش و نگرش قرآنی اتحاد انسان ها از چنان جایگاه و ارزش خاص و مطلوبیت ویژه ای برخوردار می باشد که قرآن در ۵ آیه به صراحت این نکته را مورد توجه قرار می دهد که اگر مصلحت ایجاب می کرد، خداوند با اراده تکوینی خود، همه مردم را یک پارچه و یک امت قرار می داد. (مائده آیه ۴۸؛ انعام آیه۳۵؛ هود آیه ۱۱۸؛ نحل آیه ۱۶؛ شوری آیه ۸)

از آیه ۳۵ سوره انعام که می فرماید: و لو شاءالله لجمعهم علی الهدی؛ اگر خدا می خواست شما را بر هدایت گرد می آورد، بر می آید که مقصود از امت واحد که مطلوب و مقصود راهبردهای سیاسی اسلام است، همان یک پارچگی و یگانگی در پذیرش دین الهی به عنوان هدف و روش واحد میان انسان هاست.

اما چرا خداوند برخلاف این جایگاه و ارزش و اعتبار وحدت و اتحاد انسانی در روش و هدف (دین) و ایجاد امت واحد و یگانه در میان انسان ها و بشریت، اجازه اختلاف داده است به گونه ای که هر یک روش و شیوه و هدف خاصی را در پیش گرفته اند، مصلحتی فراتر از اتحاد و ایجاد امت واحد بوده است. خداوند در آیه ۴۸ سوره مائده در تبیین و تحلیل این مطلب می فرماید: و لو شاء لجعلکم امه واحده و لکن لیبلوکم فی ما اتیکم؛ اگر خدا می خواست شما را به صورت یک امت واحد قرار می داد و به حکم جعل تکوینی این گونه می آفرید ولی خداوند خواست تا شما را در آن چه به شما می دهد بیازماید.

در این آیه به خوبی و روشنی تحلیل و تبیین شده است که مصلحتی که مانع تحقق این اراده تکوینی الهی شده، ابتلا و آزمایش مردم با برخورداری از اصل اختیار بوده است.

بنابراین می توان گفت همان گونه که خداوند می توانست همگان را اهل توحید و هدایت قرار دهد و به جعل تکوینی آنان را مومن بیافریند ولی اجازه داده است تا هر کس راه رشد و ضلالت را خویش انتخاب کرده و بر اصل اختیار و آزادی راه خویش را برگزیند هم چنین در حوزه اتحاد این گونه عمل کرده است تا هرکس راه خویش را برگزیند و با اصل اختیار امت واحد را شکل بخشد بی آن که جعل تکوینی و یا اکراه و اجباری صورت گیرد.

● آثار اتحاد

قرآن برای این که مردمان را به هدایت تشویق کند تا آنان به اختیار خویش راه حق را برگزیند و از ضلالت و گمراهی بپرهیزند، به آثار و پیامدهای هدایت اشاره می کند. در مساله اتحاد اجتماعی و سیاسی نیز قرآن این گونه عمل می کند و از مردمان می خواهد که با توجه به آثار و پیامدهایی که اتحاد برای آنان در دنیا و آخرت و در امور مادی و معنوی دارد، خود اتحاد را بر اختلاف ترجیح داده و برای دست یابی به این آثار به عوامل اتحاد آفرین چنگ زده و از عوامل اختلاف و یا موانع اتحاد دوری ورزند.

قرآن برای اتحاد آثار چندی بر می شمارد که می توان گفت که از مهم ترین و شاخصه ترین عناصر زندگی بشر می باشد. به این معنا که انسان این آثار را به عنوان مهم ترین و راهبردی ترین عناصر در حوزه زندگی خویش تشخیص داده و خواهان دست یابی به آن است.

از جمله این اهداف و عناصر که از دغدغه های همیشگی بشر می باشد می توان به امنیت و آرامش اجتماعی و سیاسی اشاره کرد. قرآن تبیین می کند که مهم ترین دستاورد اتحاد هر جامعه ای در همه انواع آن، حفظ صلح و آرامش و امنیت و دور ماندن از جنگ و خون ریزی و جدایی و تفرقه است؛ زیرا اتحاد در جامعه جهانی، حس نوع دوستی و هم کاری متقابل را تقویت می کند و همه فتنه های اجتماعی را که از برتری جویی نژادی ناشی و سرچشمه می گیرد، از میان می برد؛ چنان که اتحاد پیروان ادیان آسمانی، از تنش میان آنان کاسته و اتحاد میان مومنان، زمینه هر گونه تنش و درگیری را کاهش می دهد.

قرآن از تفرقه به کرانه های گودال آتش جنگ یاد می کند (المیزان ج ۳ ص ۳۷۱) که اتحاد و الفت میان مومنان خطر فرو افتادن در چنین گودالی را برطرف می سازد. (ال عمران آیه ۱۰۳)

در تحلیل قرآنی چند دستگی مردم و تفرقه میان ایشان هم سنگ جنگ و خون ریزی میان آنان دانسته شده است: او یلبسکم شیعا و یذیق بعضکم باس بعض؛ یا جامه تفرقه و گروه گروه شدن را بر تن ایشان می کند ومزه تلخ جنگ را به ایشان می چشاند. (انعام آیه ۶۵) سبب این که تفرقه را هم سنگ جنگ دانسته آن است که هر کس روشی را در پیش می گیرد و هدفی را اختیار می کند که با روش و اهداف گروه دیگر مخالف است و هنگام تضاد روشی و هدفی میان دو گروه هر یک می کوشد تا روش و هدف خویش را چیره سازد و این گونه است که تضاد منافع و مصالح موجب می شود تا رو در روی یک دیگر قرار گیرند و به جان هم افتند و مزه تلخ جنگ و خون ریزی را بچشند.

این گونه است که در تحلیل قرآنی دست یابی به مهم ترین دغدغه بشر یعنی سعادت (آرامش و آسایش) از راه اتحاد امکان پذیر است و جامعه زمانی به آن دست می یابد که از تفرقه دست بشوید و با کنار گذاشتن اختلافات جزیی روش ها و اهداف خویش را هماهنگ سازد.

از دیگر آثاری که قرآن برای اتحاد بر می شمارد استواری و حفظ هیمنت و استحکام جامعه است. هنگامی که جامعه از اختلاف دست بردارد و تنازع را به کناری نهد، دل ها به هم نزدیک شده و صفوف آنان منسجم و مستحکم می گردد به گونه ای خللی در میان نیست تا دشمن از راه آن نفوذ کرده و به جامعه ضربه زند. قرآن با اشاره به آثار اختلاف در میان مردمان می فرماید: و لاتناز عوا فتفشلوا (انفال آیه ۴۶) با یک دیگر به تنازع و درگیری نپردازند تا شکست بخورید.

در این تحلیل علت و سبب شکست جامعه وجود اختلافات و درگیری ها دانسته شده است.جامعه ای که از درگیری و اختلافات رنج می برد صفوف منسجم خود را از دست می دهد و هر کس راه و روش و هدفی را بر می گزیند و این گونه است که جمع ایشان متفرق شده و در برابر دشمن سست و زبون می گردند و در نهایت شکست خورده و از هم می پاشد. بنابر این می توان به حکم مفهوم مخالف دانست که اتحاد عامل انسجام و توحید صفوف و در نتیجه پیروزی است.

قرآن با اشاره به این که خداوند مومنان متحد در صف واحد و یگانه را دوست می دارد - زیرا درکنار هم بنیاد مستحکم و استواری را تشکیل می دهند - امت را برای ایجاد اتحاد تشویق و ترغیب می نماید. (صف آیه ۴)

به هر حال اتحاد و همبستگی میان مسلمانان و مومنان باعث استواری و استحکام صفوف ایشان و تشکیل بنیان مرصوصی می شود که دشمن نمی تواند در آن نفوذ کند و ایشان را شکست دهد.

این گونه است که قدرت و هیمنه امت اسلام و دولت اسلامی حفظ شده و مسلمانان از آثار قدرت و سلطه بهره مند می شوند.

قرآن با اشاره به این اثر اتحاد بیان می دارد که مسلمانان برای این که از قدرت و هیمنه برخوردار باشند باید ابزارهای قدرت خویش را افزایش دهند. (انفال آیه ۶۰) و با اتحاد و یگانگی و پرهیز از هرگونه نزاع و درگیری بکوشند تا قدرت خویش را حفظ کنند؛ زیرا هرگونه منازعه و درگیری میان امت موجب می شود تا شکست خورده و ترس از دل دشمنان بیرون رفته و آنان را چون باد تند پاییزی برداشته و پراکنده سازد. (انفال آیه ۴۶).

به هر حال رشد اقتصادی و شکوفایی مادی و معنوی بشر و دست یابی به سعادت دنیا و آخرت که در دو مفهوم آسایش و آرامش تحقق می یابد تنها زمانی ممکن و شدنی است که جامعه از اتحاد برخوردار باشد و مردمان آن با همدلی و همرهی و همرایی با روش و هدف مشخص و واحد بکوشند تا به آن برسند.

● عوامل اتحاد

قرآن برای دستیابی به اتحاد، به اموری اشاره می کند که می توان از آنها به عنوان عوامل بیرونی و درونی اتحاد یاد کرد.

از آن جایی که روش و هدف واحد به عنوان اصلی ترین مولفه های اتحاد و اتفاق مطرح می باشد و امت بی آن، تحقق وجودی نمی یابد، قرآن مسئله پذیرش کامل دین اسلام را به عنوان مهمترین عامل اتحاد برمی شمارد؛ زیرا با انتخاب دین اسلام اتحاد روشی و هدفی کامل میان مجموعه ای که قرآن از آن به عنوان امت اسلام یاد می کند تحقق می یابد. (بقره آیه ۲۰۸)

تأکید قرآن بر پذیرش کامل و بی هیچ کم و کاستی (مجمع البیان ج۱ ص۵۳۶) که در آیه ۲۰۸ سوره بقره به آن اشاره شده است به این معناست که ایمان به بخشی از دین و فروگذاری بخشی دیگر به مثابه اختلاف و دامن زدن به آن است که نمی تواند عاملی برای اتحاد شمرده شود؛ به ویژه آن که بسیاری از اختلافات در جوامع به جهت پذیرش ناقص دین و مکتبی پدید می آید از این روست که قرآن پذیرش ناقص دین را مذموم دانسته و از آن انتقاد کرده و بر چنین روشی وعده عذاب می دهد. (حجر آیه۹۱)

از نظر قرآن مهمترین عامل ره یافت اختلاف درمیان ادیان و جوامع دینی بلکه انسان ها، عدم پذیرش کامل دین است (آل عمران آیه ۱۰۵)

قرآن از عدم پیراستگی درونی انسان ها به عنوان مانع مهم اتحاد نام می برد و از مردمان می خواهد تا با تزکیه نفس و پیروی اصول تقوا و تقویت هنجارهای اجتماعی اتحاد را در جامعه گسترش دهند؛ زیرا وجود خصلت هایی چون حسادت، تکبر، کینه ورزی، لجاجت، شهرت طلبی، دنیاپرستی و هنجارهای ناپسندی چون غیبت و تهمت می تواند عامل مهمی در ایجاد اختلاف و تفرقه میان مردمان باشد. برای رهایی از خصلت های نادرست اخلاقی و هنجاری تأکید بر تزکیه و اصول اخلاقی و هنجاری به معنای ایجاد اتحاد در میان جامعه است. به ویژه آن که دشمن بیرونی چون شیطان با القائات خویش می کوشد تا از این راه میان مردم تنازع و درگیری و کینه ایجاد کند و همدلی و همرایی را از میان ایشان بردارد (مائده آیه ۹۱ و بقره آیه ۲۰۸ و اعراف آیه ۳۸)

تأکید قرآن بر احسان و نیکوکاری و انفاق و دیگر رفتارهای پسندیده و معروف به عنوان تأکید بر عوامل اتحاد است، زیرا افرادی که در حق دیگری نیکی کرده و از مال و جان خویش می گذرند و به نیازمندان و مستمندان کمک می کنند، بستر و زمینه مناسبی برای اتحاد و همدلی فراهم می سازند.

البته قرآن به این مسئله اشاره می کند که دشمن درون و بیرون از جنی و انسی بی کار نمی نشیند و می کوشند تا با بهره گیری از نقاط ضعف و مشکلات و دشواری های پیش آمده تخم عناد و دشمنی را در میان جامعه بپراکند و مردمان را به تنازع و درگیری بکشانند. دشمنان با آن که درمیان خود دارای اختلاف بسیاری به جهت تضاد روشی و هدفی و منافعی هستند ولی در برابر مؤمنان متحد می شوند و دسته جمعی می کوشند تا اسباب شکست و نابودی مومنان را فراهم آورند و از این روست که به عنوان مانعی مهم در سر راه اتحاد امت اسلامی مطرح می شوند (توبه آیه ۳۶ و ۶۷ و ۷۱)

● راهکارهای اتحاد

برای دستیابی به اتحاد قرآن راهکارهایی عملی نیز نشان می دهد که می توان به اموری چون توجه به نقاط مشترک (حج آیه ۵ و حجرات آیه ۱۳ و آل عمران آیه ۶۴) و چنگ زدن به ریسمان الهی (آل عمران آیه ۱۰۳) که مصداق آن قرآن و پیامبر(ص) و امامان(ع) و سنت های ایشان است اشاره کرد.

قرآن اعتصام و چنگ زدن به ریسمان الهی را عامل مهمی برای رهایی از تفرقه و ایجاد اتحاد برمی شمارد؛ زیرا قرآن موجب می شود تا وحدت روشی و هدفی درمیان گروه معتقد به آن پدیدآید.

از آن جایی که بشر در هر حال حتی اگر به قرآن تمسک جوید و راه و روش آن را ملاک و معیار قرار دهد و با اختلافاتی در حوزه تفسیری مواجه و روبه رو می شود، قرآن از مردمان خواسته در صورت ایجاد و بروز هرگونه اختلاف و نزاعی می بایست به پیامبر(ص) و اولوالامر (اهل بیت) مراجعه شود تا وی به عنوان مفسر و مبین به تفسیر راه و روش و هدف بپردازد. (نساء آیه ۵۹ و ۸۳)

به نظر قرآن نظارت و کنترل همگانی که از آن به امر به معروف و نهی از منکر یاد می کند خود راهکاری مهم برای رهایی از اختلافات جزیی و خروج از راه و روش قرآنی است و بازگشت به روش و هدف درست است. (آل عمران آیه ۱۰۴ و ۱۰۵) چنان که مراعات حقوق دیگری که به عنوان حقوق برادری ایمانی از آن یاد می شود از مهمترین راهکارها برای جلوگیری از اختلاف و یا تشدید آن می باشد و اتحاد را درمیان مردمان گسترش می دهد. (حجرات آیه ۱۱ و ۱۲)

محسن حسینی