شارح نامدار حدیث

علامه محمدباقر مجلسی از نامدارترین علمای شیعه در تاریخ اسلام است

علامه محمدباقر مجلسی، فرزند محمدتقی مجلسی سال ۱۰۳۷ هجری قمری در شهر زیبای اصفهان چشم به جهان گشود و همزمان با روزگار فرمانروایی واپسین شاهان شیعی‌مذهب صفوی می‌زیست، از جمله نامدارترین و سرشناس‌ترین علمای شیعه در سراسر تاریخ پرفراز و نشیب ۱۴۰۰ ساله‌ اسلام است. وی که به تعبیر راجر سیوری، نویسنده کتاب ارزشمند ایران عصر صفوی، در باب الهیات شیعی مجدانه فعال بود، شهرتش را مدیون و مرهون نگارش آثار گوناگون در حوزه‌های متفاوت مذهب شیعه است. با وجود این، آنچه روشن است و هویدا می‌نماید کوشش فراوان مجلسی در ثبت، ضبط، نقل، شرح و تفسیر احادیث بود که اشتهاری دوچندان را برای او فراهم آورد.

برابر با تاریخ، محمدباقر مجلسی که پدرش محمدتقی، خود از جمله روات بزرگ حدیث بود، پس از طی مراحل مقدماتی آموزش، درس و بحث را از حدود ۱۴ سالگی آغاز کرد. وی در گذر روزگار به جز نزد پدر در محضر نام‌آورانی چون ملا محمدصالح مازندرانی، ملاحسنعلی شوشتری، میرزا رفیعا، شیخ‌عبدالله بن‌جابرآملی، شیخ‌علی جبل‌عاملی، ملامحسن فیض‌کاشانی، میرمحمد قاسم‌قهپایه‏ای، شیخ حسن بن‌شهیدثانی، میرمحمد استرآبادی، ملامحمدطاهر شیرازی و تنی چند از نامداران به تحصیل پرداخت.

ثمره سال‌ها تحصیل این فقیه نام‌آور که نفوذ بسیار بر واپسین پادشاهان صفوی ـ شاه سلیمان و شاه سلطان حسین‌ـ داشت و با پذیرش منصب‌ شیخ‌الاسلامی در دستگاه دیوانی حکومت صفوی، ریاست امور دینی و قضایی را به دست گرفته بود، آن شد که اندوخته‌های خویش را دست‌کم به ۲ طریق به دیگران و آیندگان انتقال دهد:

۱) نگارش کتاب‌ها و رسایل متعدد

مجلسی در درازنای عمر خویش به نگارش کتاب‌های متعدد به پارسی و عربی دست یازید که از جمله مشهورترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف) مجموعه عظیم بحارالانوار: این کتاب مشتمل بر ۱۱۰ مجلد است و به زبان عربی نگارش یافته است. علامه مجلسی خود در آغاز جلد اول این کتاب یادآوری می‏کند که افرادی را به شرق و غرب جهان فرستاده و آنها نسخه‏های آثار حدیثی شیعه را از گوشه و کنار جمع‏آوری کرده و به اصفهان آورده‏اند و در تألیف بحارالانوار از آنها استفاده و به این ترتیب میراث حدیثی شیعه را از زوال و نابودی مصون نموده است. گفتنی است، علامه در همان جلد اول، منابع و مآخذ مورد استفاده خود را معرفی و آنها را قابل اعتماد شمرده و مولفان آنها را موثق پنداشته است. با وجود این، امکان نقد آنها براساس ملاک‏های تعریف‏شده حدیث‏شناسی وجود دارد، چنان که یکی از محققان و صاحب‏نظران معاصر، کتاب «مشرعه البحار» را در ۲ جلد در این زمینه نوشته است. این نکته را نیز نباید از خاطر دور داشت که برخی از روشنفکران مذهبی معاصر بویژه علی شریعتی، مجلسی را به سبب نسنجیدن درجه اعتبار احادیث و روایت‌هایی که یاد کرده است مورد نقد قرار داده‌اند. هرچند به باور نگارنده این نکوهش و نقد بیشتر شایسته نامدارانی است که پس از مجلسی در عرصه پژوهش دین ظهور کرده‌اند، چرا که علامه خود بسیاری از احادیث را با عباراتی چون بیان، ایضا، توضیح مشخص و بقیه، تا اندازه‌ای به آیندگان واگذار کرده تا احادیث درست یا نادرست را از هم جداسازی کنند، اما این آیندگان هیچگاه چنین نکردند.

ب) مرآت‌العقول: این کتاب که به زبان عربی نگاشته شده و ۲۶ مجلد را شامل می‌شود، شرحی بر کتاب مشهور شیخ ابوجعفر محمد کلینی، اصول کافی، است که در آن پس از بحث درباره سندیت حدیث و رده‏بندی آن براساس تقسیم‏بندی متأخران، به شرح معنای احادیث پرداخته شده است.

ج) ملاذ الاخیار فی شرح تهذیب الاخبار: این کتاب نیز به زبان عربی نگاشته شده و مضمون آن شرحی بر کتاب معروف تهذیب‌الاحکام، اثر فقیه و عالم نامدار شیعه،شیخ طوسی است.

د) عین‌الحیات: علامه مجلسی آن را به پارسی نگاشت. عین الحیات، بر شرح فرموده پیامبر اکرم(ص) به ابوذر غفاری و بیان مواعظ، حکایات و اندرزهایی برگرفته از آیات و زندگی امامان دوازده‌گانه شیعه مشتمل است.

حیات القلوب: در ۳ جلد و به زبان پارسی نگارش یافته است. مجلد اول آن در بیان احوال پیامبران، دومین مجلد آن در بیان احوال پیامبر بزرگوار اسلام(ص) و جلد سوم، در بیان امامت است که ظاهرا مجلسی یارای آن نیافته تا آن را به سرانجام رساند.

از دیگر آثار محمدباقر مجلسی می‌توان به کتاب‌ها و رسایل‌الوجیزه فی‌الرجال، تحفه‌الزایر، حلیه‌المتقین، زادالمعاد، ربیع‌الاسابیع، جلاء‌العیون، رساله در بیان جنت و نار، رساله در بیان مناسک حج، رساله شکوک، رساله دیات، صواعق الیهود، علایم‌الظهور، مشکوه‌الانوار، شرح جوشن‌کبیر، اربعین و... اشاره کرد.

۲) پرورش شاگردانی مستعد

محمدباقر مجلسی که همواره انجام ریاضات شرعی و ضرورت جهاد با نفس را توصیه می‌نمود، پس از مرگ پدر، سالیان طولانی در مسجد جامع اصفهان به تدریس علوم مذهبی و پرورش شاگردان مستعد پرداخت.آنچه بدیهی می‌نماید، شمار شاگردان او به نسبت افزون بوده است. بایسته است یاد شود برخی منابع عدد اغراق‌آمیز هزار نفر را در این باره ذکر کرده‌اند. در برخی آثار هم از ۷۰ نفر از ممتازترین شاگردان او نام برده شده است. به هر ترتیب، آنچه روشن است، بسیاری از شاگردان مجلسی ادامه‌دهنده راه او شدند، به طوری که برخی از آنان در تاریخ مذهب شیعه بنام و مشهور گشتند. از جمله معروفترین این دست‌پروردگان می‌توان میرزا عبدالله افندی مولف کتاب ریاض‌العلما، سید نعمت‌الله جزایری، امیرمحمدصالح حسینی خاتون‌آبادی، حاج محمد طاهر اصفهانی، سیدعلی‌خان ‌مدنی مؤلف کتاب ریاض السالکین،ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایی شیرازی، محمد قاسم هزارجریبی، ملا محمد بن‌عبدالفتاح تنکابنی، شیخ عبدالله‏ بن نورالله‏، صاحب کتاب عوالم، سلطان محمود طبسی، خلاصه‌کننده شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، محمدباقر بیابانکی، شیخ محمد بن حسن حر عاملی، صاحب کتاب وسایل الشیعه، صدرالدین سید علیخان شیرازی و... را نام برد. بایسته و شایسته است یاد شود شیخ حر عاملی و صدرالدین شیرازی در زمره استادان مجلسی هم بودند و گویا علاوه بر اجازه‌هایی که به علامه دادند از وی اجازه هم گرفته شده بود.

علامه محمدتقی مجلسی سرانجام در ۷۴ سالگی و در روز ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۱ هجری قمری در زادگاهش اصفهان چشم از جهان فروبست و پیکرش در همان شهر و در کنار مزار پدرش در جامع عتیق اصفهان به خاک سپرده شد.

امیر نعمتی لیمائی