لا له های پرپر در میدان ژاله

به بهانه یوم الله ۱۷ شهریور

بررسی حوادث و وقایع مهم تاریخی نیازمند شناخت ریشه‌ها و زمینه‌های منتهی به آن اتفاق خاص است که در تحلیل و بررسی آن جریان نقش مهم و قابل توجهی را بازی می‌کند. از همین‌رو تاریخ نگاران سعی می‌کنند تا قبل از کالبد شکافی یک واقعه تا حدود زیادی بسترهای شکل گیری آن را مورد بازنگری و موشکافی قرار دهند. در همین راستا واکاوی در واقعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و قتل‌عام مردم مظلوم به دست رژیم ستم شاهی نیاز به شناخت و آشنایی با برخی علل و زمینه‌های شکل گیری این رویداد مهم دارد که به‌عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ انقلاب‌اسلامی محسوب می‌شود.

● یک سال پیش از وقوع حادثه

جمشید آ‌موزگار در ۱۵ مرداد ۱۳۵۶ به نخست وزیری منصوب شد. وظیفه اصلی او به ظاهر کنترل تورمی بود که از سال ۱۳۵۵ در حال شدت گرفتن بود. حوادث ۱۹ دی قم و مراسم چهلم‌های بعدی برای شهدای این حادثه در استانهای مختلف کشور آرامش دولت را کاملا بر هم زده بود ولی آموزگار همچنان می‌پنداشت توان کنترل اوضاع را دارد. حتی بعد از چهارمین مراسم چله نیز در یک اظهار نظر عجیب مدعی شد در ایران دیگر اغتشاشی رخ نخواهد داد.

با حلول ماه مبارک رمضان همه آرزوهای آموزگار نقش برآب شد. پانزدهم مرداد ۱۳۵۷ هجری شمسی مطابق با اول رمضان ۱۳۹۸ هـ.ق بود. طبق سنت مسلمانان ایران عموم مردم شب‌ها را در مساجد جمع می‌شدند تا به سخنان وعاظ گوش فرا دهند . این سنت فرصت مناسبی بود تا از این تجمعات علیه رژیم پهلوی استفاده شود. امام خمینی چند روز قبل ازحلول ماه مبارک پیامی را فرستادند و راهبردهایی را در ۸ بند جهت استفاده بهینه از این ماه ارائه دادند. امام در این رهنمودها با تاکید بر مبدا نهضت در ۱۵ خرداد ،‌رهبری روحانیت ،‌ نفی انتخابات رژیم ‌رنگ عوض کردن بعضی از مهره‌های رژیم ، رسیدگی به خانواده‌های شهدا،‌ تدوین تاریخ انقلاب‌اسلامی،‌روشنگری و افشاگری علیه شاه در این ماه را به‌عنوان محورهای اصلی مورد اشاره قرار دادند. از طرف دیگر ساواک نیز با یک بررسی تحلیلی از ماه رمضان و امکاناتی که می‌تواند در اختیار انقلابیون قرار گیرد پیش‌بینی‌های لازم را نمود و طرح‌هایی را برای مهار بحران تدوین کرد و شورای هماهنگی استانها مرکب از استاندار، روسای سازمان‌های انتظامی و امنیتی ، رئیس دادگستری و مدیر کل اوقاف را مامور بررسی و اجرای آن نمود.

ساواک در این طرح برآورد کرد که در تهران تعداد ۶۰۰ مسجد هست که با احتساب تکایا و منازل مردم حدود یک هزار مجلس می‌شود. در شهرستان‌‌ها و روستاها نیز قریب به ۱۰/۰۰۰ مجلس مذهبی پیش‌بینی می‌شود. روحانیون در این ماه کوشش خواهند نمود تا دست به تبلیغات “آشوب طلبانه” بزنند و با تحریک”متعصبین مذهبی و مردم قشری به بهره‌برداری” بپردازند. “ آنها خواهند کوشید تا روزهای ۱۹ ، ۲۱ و ۲۲ ماه رمضان تلاش‌های موسسات دولتی را تخریب و تظاهرات برپا کنند. به همین جهت سازمان‌های امنیتی و انتظامی باید به ائمه جماعات و وعاظ و بانیان مجلس تذکر و تهدید نمایند اطلاعات لازم را از انقلابیون کسب کنند عناصر نفوذی را به داخل مجالس اعزام کنند از عناصر انقلابی مراقبت به عمل آ‌ورند تظاهرات را کنترل نمایند، روحانیون وابسته به اوقاف را فعال کنند مسئولین اوقاف خود در مراسم شرکت نمایند رادیو و تلویزیون یک چهره مذهبی از رژیم ارائه دهد. گفتار مذهبی و مصاحبه از رادیو و تلویزیون پخش شود خبر از مراسم مذهبی تهیه نمایند و از مجالسی که مسئولین محلی شرکت می‌کنند فیلمبرداری و پخش شود.

با همه تلاش‌های رژیم حرکتی که آغاز شده بود ، سریع‌تر ،‌عمیق‌تر و قوی‌تر از آن بود که با آماده باش نیروهای رژیم از ادامه آن ممانعت به عمل آید . درگیری‌های خونینی از همان شب اول ماه رمضان آ‌غاز شد و تا پایان رمضان ادامه پیدا کرد. علاوه بر حوادث مذکور فاجعه سینمارکس آبادان آخرین طوفانی بود که دولت آموزگار را از جای کند و وی را در ۱۳۵۷/۶/۵ مجبور به استعفا کرد.

● روی کار آمدن دولت شریف امامی

شاه و آمریکا به خوبی درک کردند که تنها هماورد رژیم ، نیروهای مذهبی هستند به همین جهت به فکر دولتی افتادند که بتواند نیروهای مذهبی را راضی کند. به روایت اشرف پهلوی “ در ۵ شهریور در نتیجه فشار آمریکا برادرم شریف امامی رئیس مجلس و مدیر عامل بنیاد پهلوی را به نخست وزیری برگزید .” شاه و ‌آمریکا به گمان خود می‌پنداشتند که جعفر شریف امامی به دلیل سوابق پدرانش می‌تواند با روحانیت ارتباط برقرار کند. شریف امامی به دلیل سوابق در هنگام معرفی کابینه به مجلس در مصاحبه‌ای علت انتصاب خود را چنین تشریح کرد:

“ در میان رهبران مذهبی یک نوع نارضایتی وجود داشت و از من خواسته شد تا با دست گرفتن زمام امور بعضی از سوء تفاهم‌ها را از میان بردارم.” رادیو لندن نیز در تفسیری اعلام کرد:” اکنون روشن شده که جعفر شریف امامی برای کاهش فشار جناح‌های مذهبی و سیاسی به این سمت برگزیده شده است.” او خود را یک روحانی زاده معرفی می‌کرد در حالی که روحانیون می‌دانستند پدر او فقط پیشکار امام جمعه تهران بوده است. به‌طور کلی جعفر شریف امامی از ابتدای ورود به صحنه سیاست کشور در دوران پهلوی به راههای مختلف سعی می‌کرد تا به اقدامات فریب کارانه اذهان و افکار عموم مردم را از واقعیت موجود منحرف کند ولی با روشنگری‌های علمای بزرگ و خصوصا امام(ره) حرفها و نقشه‌های منافقانه او به بن بست رسید و چنین بود که رویه خود را تغییر داد و سعی کرد تا از الگوهای دیگری بهره‌ گیرد.

● راهپیمایی ۱۶ شهریور

روحانیون تهران بعد از برگزاری راهپیمایی با شکوه ۱۳ شهریور( به مناسبت عیدفطر) تصمیم گرفتند بار دیگر در مقابل حکومت شریف امامی و به منظور برائت از وی مانور قدرتی را به اجرا در آورند. به گزارش شهید محلاتی بعد از راهپیمایی عید فطر به این نتیجه رسیدیم که “ این کار باید با نظم و ترتیبی ادامه یابد جلسه‌ای گرفتیم و از صبح تا غروب دور هم بودیم و تصمیم گرفتیم که روز پنج‌شنبه ( ۱۶ شهریور) راهپیمایی بکنیم.” آیت‌‌الله بهشتی در جامعه روحانیت استدلال کرد که بعد از راهپیمایی عید فطر “ حالا که مردم آمدند نباید در این حرکت مردمی فترت ایجاد شود .لذا از مردم به راهپیمایی دعوت شد.”

با فرا رسیدن روز ۱۶ شهریور سیل جمعیت از گوشه گوشه تهران جاری شد. به گزارش کیهان، تهران یکپارچه تعطیل و تظاهرات بود. صدها هزار تظاهر کننده در خیابان‌های تهران راهپیمایی کردند . راهپیمایان برای سربازان دست تکان می‌دادند و گل پرتاپ می‌کردند . ناظران این راهپیمایی را تا یک میلیون نفر تخمین زدند . طول صف‌های راهپیمایان به چند کیلومتر می‌رسید. ابتدا ماموران کوشش کردند که جلوی راهپیمایی را بگیرند اما بعد راه را باز کردند و به دنبال جمعیت به حرکت درآمدند . صدها موتورسوار با شعار و تابلوجلوی جمعیت حرکت می‌کردند.

این جمعیت عظیم همگی در میدان آزادی به هم پیوستند و چندین ساعت به شعار دادن پرداختند علاوه بر آن بیانیه‌ها و قطعنامه‌های محکمی نیز از سوی افراد مختلف قرائت گردید.

در مجموع این راهپیمایی به یکی از نقاط عطف تاریخ انقلاب مبدل شد به گونه‌ای که خود دست اندرکاران رژیم پهلوی مثل هویدا بعدها در خاطراتشان به بزرگی این جریان و وحشت رژیم از آن اعتراف کردند . رژیم شاه و کابینه شریف بعد از این حرکت عظیم به این نتیجه رسیدند که باید بر شدت سرکوب افزود تا بحران مهار شود . به همین دلیل تلاش کردند تا هر چه سریع‌تر حکومت نظامی اعلام کنند واز ادامه شکل گیری مقاومت‌های مردمی جلوگیری کنند.

● روز واقعه:

عده‌ای از مردم در راهپیمایی بزرگ ۱۶ شهریور فریاد می‌زدند : “ فردا صبح در میدان ژاله‌”سپهبد مقدم برای جلوگیری از تکرار راهپیمایی از شاه درخواست برقراری حکومت نظامی کرد و سرانجام با موافقت شاه تصویب شورای امنیت و هیئت دولت حکومت نظامی به تصویب رسید و با فرمان شاه ارتشبد اویسی فرماندار نظامی تهران شد. فرماندار نظامی تهران به سپهبد بدره‌ای فرمانده گارد جاویدان دستور داد تا واحدهایی از گارد را به فرمانداری نظامی منتقل کند. بدره‌ای فرمان اعزام واحدهایی را به سرلشکر امینی افشار فرمانده لشکر گارد جاویدان صادر کرد و یگان‌هایی از لشکر در میدان و خیابان ژاله (شهدا) مستقر شدند. ارتشبد اویسی با صدور اولین اطلاعیه‌ای فرمانداری نظامی اعلام کرد : “ به منظور ایجاد رفاه مردم و نحوه نظم از ساعت ۶ صبح روز ۱۷ شهریورماه مقررات حکومت نظامی را به مدت شش ماه “ به اجرا می‌گذارد. مردم در صبح زود بی‌خبر از حکومت نظامی در دسته‌های بزرگی از خیابان‌های فرح‌‌آباد (پیروزی) ،‌شهباز( ۱۷ شهریور) و میدان خراسان به طرف میدان ژاله حرکت کردند. در نزدیکی میدان و خود میدان کامیون‌های مملو از نظامیان ایستاده بودند ولی مردم بی‌اعتنا به راه خود ادامه می‌دادند. ساعت نزدیک ۷/۳۰ صبح بود که جمعیت در میدان ژاله و خیابان‌های منتهی به آن مستقر شدند . یکی از فرماندهان نظامی با بلندگو به مردم اخطار کرد که حکومت نظامی است چرا تجمع کرده‌اید؟ یکی از روحانیون مردم را دعوت به نشستن کرد. جمعیت روی زمین نشست ولی ظواهر امر نشان می‌داد که نیروهای فرمانداری نظامی قصد متفرق کردن مردم را ندارند. راه عبور را ازچهار طرف به روی مردم بستند.ناگهان صدای رگبار از خیابان‌های منتهی به میدان بلند و همین که جمعیت از چهار طرف به سوی میدان هجوم آوردند نیروهای مستقر در میدان نیز از چند سو مردم را به رگبار بستند. در مدت چند ثانیه صدها نفر در خاک وخون غلتیدند .

مردم بی مهابا مجروحین و شهدا را بر روی دست به سوی بیمارستان‌ها حمل می‌کردند. اطاق‌ها،‌راهروها و حیات بیمارستان‌ها مملو از مجروح و جنازه بود . مردم از اطراف بیمارستان‌ها خانه‌های خود را برای پذیرش مجروحین مهیا کردند.هر کس هر چه لوازم پزشکی داشت به بیمارستان می‌آورد.

نفرت مردم به اوج خود رسیده بود . خبر قتل عام مردم در میدان ژاله در تهران پیچید و سرتاسر تهران به جنب و جوش در‌آمد. مردم بی‌اعتنا به حکومت نظامی به خیابان‌ها ریختند و با مامورین فرمانداری نظامی درگیر شدند. در مدت کوتاهی بیشتر خیابان‌های تهران صحنه درگیری نیروهای رژیم و مردم خشمگین و انقلابی شد.

روزنامه‌ها فردای آن روز بدون پرداختن به چگونگی درگیری اعلام کردند : “ ۱۰۰ آتش سوزی در تهران روی داد شعب چند بانک ،‌یک فروشگاه بزرگ شهر و روستا در آتش سوخت .” فرماندار نظامی در اطلاعیه شماره۴ خود ضمن متهم کردن مردم به اینکه با “ پول و نقشه خارجی “ اقدام به تظاهرات کرده‌اند اعلام نمود در واقعه ۱۷ شهریور ۵۸ نفر کشته و ۲۰۵ نفر مجروح شده‌اند . دو روز بعد دادگستری اعلام کرد تعداد کشته شد گان به ۹۵ نفر رسید. گرچه تعداد شهدای آن روز رسما اعلام نشد ولی آگاهان آ‌مار وحشتناکی را از شهدای ۱۷ شهریور ارائه کرده‌اند. پارسونز سفیر انگلیس تعداد شهدا را صدها نفر ذکر کرده است . جان استمپل یکی از اعضای سفارت آمریکا در ایران از قول منابع پزشکی تعداد شهدا را بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ نفر بر‌آورد کرده است. شاپور بختیار ادعا می‌کند که می‌توانم به یقین بگویم تعداد کشته شدگان حداکثر از ۷۰۰ یا ۸۰۰ نفر متجاوز نبوده است. اما مردم مدعی بودند چند هزار نفر این واقعه کشته شدند. حتی اگر ادعای مردم را هم نپذیریم کشتن دهها نفر انسان آ‌مار وحشتناکی بود که از رژیم ستمگری همچون پهلوی به خوبی برمی‌آمد. این قتل عام و حمام خونی که رژیم در میدان ژاله (شهدا) به راه انداخت در واقع تیر خلاصی بر پیکر نیمه جان محمدرضا شاه و کابینه جعفر شریف امامی بود و موجب شد تا روند پیروزی انقلاب‌اسلامی ایران تسریع یابد.

سیدمرتضی مفید نژاد

منابع :

- انقلاب‌اسلامی به روایت اسناد - کتاب هفتم و کتاب یازدهم - مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات

- خاطرات آیت‌‌الله سید هاشم رسولی محلاتی - احمد رشیدی - مرکز اسناد انقلاب‌اسلامی - تهران ۱۳۸۳

- ماموریت در ایران - ویلیام سولیوان - ترجمه محمد طلوعی -پیک ترجمه و نشر - تهران ۱۳۶۸

- یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه ( بهمن ۵۶ تا بهمن -۵۷ ) روح الله حسینیان - مرکز اسناد انقلاب اسلامی