فضیلت ماه مبارك رمضان

رمضان نام یكی از ماه های قمری و تنها ماه قمری است كه نامش در قرآن آمده است و یكی از چهار ماهی است كه خداوند متعال جنگ را در آن حرام كرده است مگر جنبه دفاع داشته باشد

«رمضان» در لغت از «رمضاء» به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزانیدن می‏باشد.(۱) چون در این ماه گناهان انسان بخشیده می‏شود، به این ماه مبارك رمضان گفته‏اند.

پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «انما سمی الرمضان لانه یرمض الذنوب؛(۲) ماه رمضان به این نام خوانده شده است، زیرا گناهان را می‏سوزاند.»

رمضان نام یكی از ماه‏های قمری و تنها ماه قمری است كه نامش در قرآن آمده است و یكی از چهار ماهی است كه خداوند متعال جنگ را در آن حرام كرده است.(مگر جنبه دفاع داشته باشد.)

در این ماه كتاب‏های آسمانی قرآن‏كریم، انجیل، تورات، صحف و زبور نازل شده است.(۳)

این ماه در روایات اسلامی ماه خدا و میهمانی امت پیامبر اكرم(ص) خوانده شده و خداوند متعال از بندگان خود در این ماه در نهایت كرامت و مهربانی پذیرایی می‏كند؛ پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «ماه رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان، ماه امت من است،(۴) هر كس همه این ماه را روزه بگیرد بر خدا واجب است كه همه گناهانش را ببخشد، بقیه عمرش را تضمین كند و او را از تشنگی و عطش دردناك روز قیامت امان دهد.»(۵)

این ماه، در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار و ماه سلوك روحی آنان است و مؤمنان با مقدمه‏سازی و فراهم كردن زمینه‏های معنوی در ماه‏های رجب و شعبان هر سال خود را برای ورود به این ماه شریف و پربركت آماده می‏كنند، و با حلول این ماه با شور و اشتیاق و دادن اطعام و افطاری به نیازمندان، شب‏زنده‏داری و عبادت، تلاوت قرآن، دعا، استغفار، دادن صدقه، روزه‏داری و... روح و جان خود را از سرچشمه فیض الهی سیراب می‏كنند.

● فضائل ماه رمضان

گرچه ذكر تمام فضائل ماه مبارك رمضان از حوصله این مقال خارج است؛ ولی پرداختن و ذكر برخی از فضائل آن از نظر قرآن و روایات اسلامی خالی از لطف نیست.

۱) برترین ماه سال

ماه مبارك رمضان به جهت نزول قرآن كریم در آن و ویژگی‏های منحصری كه دارد در میان ماه‏های سال‏قمری برترین است؛ قرآن كریم می‏فرماید: «ماه رمضان ماهی است كه قرآن برای هدایت انسان‏ها در آن نازل شده است.»(۶)

پیامبر گرامی(ص) درباره ماه رمضان می‏فرماید: «ای مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و مغفرت به شما روی آورد، ماهی كه نزد خدا از همه ماه‏ها برتر و روزهایش بر همه روزها و شب‏هایش بر همه شب‏ها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهی است كه شما در آن به میهمانی خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته‏اید، نفس‏های شما در آن تسبیح و خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن مقبول و دعایتان در آن مستجاب است.... بهترین ساعاتی است كه خداوند به بندگانش نظر رحمت می‏كند... .»(۷)

۲) نزول كتب آسمانی در این ماه

تمام كتب بزرگ آسمانی مانند: قرآن كریم، تورات، انجیل، زبور، صحف در این ماه نازل شده است. حضرت امام صادق(ع) می‏فرماید: «كل قرآن كریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اكرم(ص) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.»(۸)

۳) توفیق روزه

در ماه رمضان خداوند متعال توفیق روزه‏داری را به بندگانش داده است؛ «پس هر كه ماه [رمضان] را درك كرد، باید روزه بگیرد.»(۹)

انسان افزون بر جنبه مادی و جسمی، دارای بُعد معنوی و روحی هم هست و هر كدام در رسیدن به كمال مطلوب خود، برنامه‏های ویژه را نیاز دارند، یكی از برنامه‏ها برای تقویت و رشد بُعد معنوی، تقوا و پرهیزگاری است؛ یعنی اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوی رشد و پرورش دهد و به طهارت و كمال مطلوب برسد، باید هوای نفس خود را مهار كند و موانع رشد را یكی پس از دیگری بر دارد و خود را سرگرم لذت‏ها و شهوات جسمی نكند. یكی از اعمالی كه در این راستا مؤثر و مفید است روزه‏داری است، قرآن كریم می‏فرماید: «... ای افرادی كه ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه كه بر پیشینیان از شما نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.»(۱۰)

● برخی از فواید و فضائل روزه:

الف) تقویت تقوا، پرهیزگاری و اخلاص؛(۱۱)

امام صادق(ع) می‏فرماید: خداوند متعال فرموده: «روزه از من است و پاداش آن را من می‏دهم.»(۱۲)

حضرت فاطمه(س) می‏فرماید: «خداوند روزه را برای استواری اخلاص، واجب فرمود.»(۱۳)

ب) مانع عذاب‏های دنیوی و اخروی:

امام علی(ع) می‏فرماید: «روزه روده را باریك می‏كند گوشت را می‏ریزد و از گرمای سوزان دوزخ دور می‏گرداند.»(۱۴)

پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «روزه سپری در برابر آتش است.»(۱۵)

ج) آرامش روان و جسم:

روزه‏داری روح و روان و قلب و دل و نیز جسم را آرامش داده و باعث سلامتی روح و تندرستی جسم می‏شود.

پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «روزه بگیرید تا سالم بمانید.»

باز می‏فرماید: «معده خانه تمام دردها و امساك [روزه [بالاترین داروهاست.»(۱۶)

حضرت امام باقر(ع) می‏فرماید: «روزه و حج آرام‏بخش دلهاست.»(۱۷)

حضرت علی(ع) می‏فرماید: «خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زكات و حدیث در روزه‏داری روزه‏های واجب [رمضان[ برای آرام كردن اعضا و جوارح آنان، خشوع دیدگانش و فروتنی جان‏هایشان و خضوع دلهایشان حفظ می‏كنند.»(۱۸)

امروزه در علم پزشكی و از نظر بهداشت و تندرستی نیز در جای خود ثابت شده كه روزه‏داری تأثیرهای فراوانی بر آرامش روح و روان و سلامتی جسم و بدن دارد، دفع چربی‏های مزاحم، تنظیم فشار، قند خون، و... نمونه آن است.(۱۹)

د) مانع نفوذ شیطان:

امام علی(ع) به پیامبر اكرم(ص) عرض كرد: یا رسول الله! چه چیزی شیطان را از ما دور می‏كند؟ پیامبرگرامی(ص) فرمود: روزه چهره او را سیاه می‏كند و صدقه پشت او را می‏شكند.»(۲۰)

بنابراین، روزه مانع نفوذ شیطان‏های جنی و انسی شده و وسوسه‏های آنان را خنثی می‏كند.

هـ) مساوات بین غنی و فقیر:

انسان روزه‏دار در هنگام گرسنگی و تشنگی، فقرا و بینوایان را یاد می‏كند و در نتیجه به كمك آن‏ها می‏شتابد. حضرت امام حسن عسگری(ع) درباره علت وجوب روزه می‏فرماید: «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به نیازمند كمك كند.»(۲۱)

و) احیاء فضائل اخلاقی

حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه می‏فرماید: «تا مردم رنج گرسنگی و تشنگی را بچشند و به نیازمندی خود در آخرت پی‏ببرند و روزه‏دار بر اثر گرسنگی و تشنگی خاشع، متواضع و فروتن، مأجور، طالب رضا و ثواب خدا و عارف و صابر باشد و بدین سبب مستحق ثواب شود،... روزه موجب خودداری از شهوات است، نیز تا روزه در دنیا نصیحت‏گر آنان باشد و ایشان را در راه انجام تكالیفشان رام و ورزیده كند و راهنمای آنان در رسیدن به اجر باشد و به اندازه سختی، تشنگی و گرسنگی كه نیازمندان و مستمندان در دنیا می‏چشند پی ببرند و در نتیجه، حقوقی كه خداوند در دارایی‏هایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند... .»(۲۲)

و... .

۴) وجود شب قدر در این ماه

شب قدر از شب‏هایی كه برتر از هزار ماه است و فرشتگان در این شب به اذن خدا فرود می‏آیند و جمیع مقدرات بندگان را در طول سال تعیین می‏كنند(۲۳) و وجود این شب در این ماه مبارك نعمت و موهبتی الهی بر امت پیامبر گرامی اسلام(ص) است و مقدرات یك سال انسان‏ها (حیات، مرگ، رزق و...) براساس لیاقت‏ها و زمینه‏هایی كه خود آنها به وجود آورده‏اند تعیین می‏شود و انسان در چنین شبی با تفكر و تدبر می‏تواند به خود آید و اعمال یك سال خود را ارزیابی كند و با فراهم آوردن زمینه مناسب بهترین سرنوشت را برای خود رقم زند.(۲۴)

حضرت امام صادق(ع) می‏فرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحكیم آن در شب بیست و یكم و امضاء آن در شب بیست و سوم است.»(۲۵)

۵) بهار قرآن

نظر به این‏كه قرآن كریم در ماه مبارك رمضان نازل شده و تلاوت آیات آن در این ماه فضیلت بسیاری دارد، در روایات اسلامی، از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است؛ چنان‏كه حضرت امام باقر(ع) می‏فرماید: «هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»(۲۶)

▪ یك نكته!

بدیهی است فضائل و ثواب‏هایی كه برای ماه مبارك رمضان و روزه‏داری ذكر شده و به برخی از آن‏ها اشاره شد، از آنِ كسانی است كه حقیقت آن را درك كنند و به محتوای آن عمل و در گفتار و كردار به كار گیرند و به آن‏ها جامه عمل بپوشانند. چنان در روایات اسلامی برای روزه‏داری آدابی ذكر شده و كسانی كه صرفاً تلاوت قرآن می‏كنند، ولی به آیات و احكام آن عمل نمی‏كنند و یا آن كه از روزه‏داری تنها رنج گرسنگی و تشنگی را می‏كشند و بوسیله گناه، تأثیر روزه را از بین می‏برند و ماه مبارك رمضان و فضای معنوی آن تأثیری بر اشخاصی بر جای نمی‏گذارد، مورد نكوهش قرار گرفته‏اند.

چنان‏كه پیامبر اكرم(ص) به زنی كه با زبان روزه كنیز خود را دشنام می‏داد فرمود: چگونه روزه‏داری و حال آن‏كه كنیزت را دشنام می‏دهی؟! روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلكه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع كارها و سخنان زشت كه روزه را بی‏اثر می‏كنند قرار داده است، چه اندكند روزه‏داران و چه بسیارند كسانی كه گرسنگی می‏كشند.»(۲۷)

حضرت امام سجاد(ع) در دعای حلول ماه رمضان به درگاه خداوند عرض می‏كند: به وسیله روزه این ماه یاریمان ده تا اندام‏های خود را از معاصی تو نگه داریم و آن‏ها را به كارهایی گیریم كه خشنودی تو را فراهم آورد، تا با گوش‏هایمان سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به لهو و لعب نشتابیم و تا دستمانمان را به سوی حرام نگشاییم و با پاهایمان به سوی آن‏چه منع شده ره نسپاریم و تا شكمهایمان جز آن‏چه را تو حلال كرده‏ای در خود جای ندهد و زبان‏هایمان جز به آن‏چه تو خبر داده‏ای و بیان فرموده‏ای گویا نشود... .»(۲۸)

بنابراین، در ماه مبارك باید تمام اعضا و جوارح را از حرام دور نگه داشت و با اخلاص، توكل و توسل از اهل‏بیت(ع) و عمل به دستورها و احكام قرآن كریم و دوری از گناهان، انجام توبه نصوح و واقعی، عبادت، شب‏زنده‏داری، درك فضیلت شب قدر و... فضیلت ماه مبارك رمضان را درك كرد و از آن در راستای رسیدن به كمال حركت كرد و باید در این ماه به گونه‏ای خودسازی كرد كه با اتمام ماه مبارك تأثیر و فواید آن در روح و جان افراد باقی باشد و اثر آن تا ماه رمضان سال بعد ماندگار باشد.

علی امیرخانی

مركز فرهنگ و معارف قرآن

پی‏نوشت‏ها:

۱. مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص ۲۰۹، دارالكتاب العربی، بیروت.

۲. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۵۵، ص ۳۴۱، مؤسسه الوفاء، بیروت.

۳. ر.ك: الكافی، محمد بن یعقوب كلینی، ج ۲، ص ۶۲۸، دارالكتب الاسلامیهٔ، تهران.

۴. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج ۲، ص ۶۲۸، دارالكتب الاسلامیهٔ، تهران.

۵. ...

۶. سوره بقره، آیه ۱۸۵.

۷. ر.ك: وسائل الشیعه، همان، ج ۱۰، ص ۳۱۳.

۸. ر.ك: الكافی، همان، ج ۲ ،ص ۶۲۸.

۹. سوره بقره، آیه ۱۸۵.

۱۰. سوره بقره، آیه ۱۸۳.۱۱. همان.

۱۲. میزان الحكمهٔ، محمد محمدی‏ری‏شهری، ترجمه: حمیدرضا شیخی، ج ۷، ص ۳۲۰۷، مؤسسه دارالحدیث، قم.

۱۳. همان، ص ۳۲۰۹.

۱۴. همان.

۱۵. همان.

۱۶. همان.

۱۷. همان.

۱۸. همان.

۱۹. تفسیر نمونه، آیت‏الله مكارم شیرازی و دیگران، ج ۱ ،ص ۶۳۱، دارالكتب الاسلامیهٔ، تهران.

۲۰. مستدرك الوسائل، محدث نوری، ج ۷، ص ۱۵۴، مؤسسه آل‏البیت، قم.

۲۱. میزان الحكمهٔ، همان.

۲۲. همان، ص ۳۲۰۹.

۲۳. سوره قدر، آیه ۱ ـ ۵.

۲۴. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج ۱۸، ص ۱۳۲؛ ج ۱۹، ص ۹۰، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.

۲۵. وسائل الشیعه، همان، ج ۱۰، ص ۳۵۴.

۲۶. وسائل الشیعه، همان، ج ۶، ص ۲۰۳.

۲۷. الكافی، همان، ج ۴، ص ۸۷.

۲۸. الصحیفهٔ السجادیهٔ، امام سجاد(ع) ص ۱۸۶، دفتر نشر الهادی، قم.