نور امام

یکی از مهم ترین دلایل بعثت انبیا و فرو فرستادن کتاب همراه آنان, بیرون آوردن انسان ها از ظلمات به سوی نور است

یکی از مهم‌ترین دلایل بعثت انبیا و فرو فرستادن کتاب همراه آنان، بیرون آوردن انسان‌ها از ظلمات به سوی نور است.خداوند متعال در این باره فرموده است:

الر کتابٌ أنزلنٰه إلیک لتخرج النّاس من الظّلمات إلی‌النّور بإذن ربّهم إلی صراط العزیز الحمید.۱

الف، لام، را، کتابی است که آن را به سوی تو فرود آوردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی‌ها به سوی روشنایی بیرون آوری؛ به سوی راه آن شکست ناپذیر ستوده.

و لقد أرسلنا موسی بآیٰتنا أن أخرج قومک من الظّلمات إلی النّور و ذکّرهم بأیّیم اللّه ‌إنّ فی ذلک لآیاتٍ لکلّ صبّارٍ شکورٍ.۲

و در حقیقت، موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم] که قوم خود را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی بیرون آور، و روزهای خدا را به آنان یادآوری کن، که قطعاً در این ‍[یادآوری]، برای هر شکیبای سپاس‌گزاری عبرت‌هاست.

پس اگر هدف فرستادگان و کتاب‌های آسمانی، رساندن بشر به نور است، جای دارد که بپرسیم: آن نور چیست؟ چگونه می‌توان به آن رسید، و آثار و فواید آن، چه می‌باشد؟

● معنای نور

از آن جا که اولاً نور، جزء آن دسته از حقایق غیبی پوشیده از ما نیست، و ثانیاً تمام آن‌چه دربارهٔ تعریف آن ذکر شده، از باب شرح لغوی و پرده برداشتن از بعضی فواید آن است، ما از بیان اقوال مختلف در این باره صرف نظر کرده، تنها به تعریف مشهور اکتفا می‌کنیم که « الظاهر فی نفسه و المظهر لغیره؛ نور چیزی است که خودش [بی‌واسطه] نمایان و پیدا بوده و نمایان کنندهٔ غیر خود نیز می‌باشد.» به عنوان مثال، خورشید نور است، زیرا به خودی خود نمایان بوده و به واسطهٔ پرتوها و اشعه‌هایش نمایان کنندهٔ اشیای دیگر نیز هست.

انسان نیازمند نور خورشید است تا اطراف خود را ببیند در غیر این صورت، حتی اگر اجسامی حجیم و بزرگ نیز در کنار او قرار داشته باشد، آن‌ها را به دلیل فقدان نور نخواهد دید. نکتهٔ دیگر قابل توجه در این مجال آن که حقیقت نور، واحد است و هیچ تکثری در آن وجود ندارد.۳

مقابل نور، ظلمت است که به تعداد منشأهای آن، متکثر و متعدد است، همچون: ظلمت کفر، جهل، گمراهی و معصیت.

● گونه‌های نور

▪ نور به دو گونه تقسیم می‌شود:

ـ نور حسی:

آن نوری است که با چشم سر دیده می‌شود، مانند نور خورشید و ماه. خداوند متعال فرموده است:

هوالّذی جعل الشّمس ضیاءً و القمر نوراً.۴

اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید و ماه را تابان کرد.

از ویژگی‌های نور، آن که زیباترین، لطیف‌ترین، و وسیع‌ترین چیزهاست. به وسیلهٔ آن می‌توان هفت بار دور زمین را در یک چشم‌ بر هم زدن (کمتر از ثانیه) پیمود، و به همین دلیل است که مسافت بین ستاره‌ها و سیاره‌ها با سرعت نور سنجیده می‌شود. همچنین نور، اساس زنده بودن موجودات زنده و منشأ بسیاری از انواع توانایی‌ها و حرکت‌ها است.۵

ـ نور معنوی:

آن نوری است که با چشم بصیرت ادراک می‌شود، و به این دلیل دربارهٔ آن، لفظ نور به کار رفته است که در تأثیر و فایده، با نور مادی، مشترک است. همان‌طور که نور مادی روشنایی می‌بخشد، نور معنوی نیز راه کمال، سعادت و راه مستقیم را روشن می‌نماید. این نور خود دارای دو گونه است:

۱) نور معنوی در دنیا؛ مانند نور علم و ایمان. خداوند متعال فرموده است:

یا أیّها الّذین ءآمنوا اتّقوا الله و ءآمنوا برسوله یؤتکم کفلین من رحمته و یجعل لکم نوراً تمشون به و یغفر لکم و الله غفورٌ رحیمٌ.۶

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش شما را دو بهره عطا کند و برای شما نوری قرار دهد که به [برکت] آن راه سپرید و بر شما ببخشاید، و خدا آمرزندهٔ مهربان است.

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمودند: «[‍‍‌دارا شدن] علم، [‍‍‌منوط] به آموختن نیست همانا آن ـ صرفاً ـ نوری است که در قلب هر که خدای تبارک و تعالی بخواهد او را هدایت فرماید، قرار می‌گیرد.»۷

۲) نور معنوی در آخرت؛ خداوند متعال فرموده است:

نورهم یسعی بین أیدیهم و بأیمٰنهم یقولون ربّنا أتمم لنا نورنا و اغفرلنا إنّک علی کلّ شیءٍ قدیرٌ.۸

نورشان از پیشاپیش آنان و سمت راست‌شان روان است. می‌گویند: «پروردگارا، نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای، که تو بر هر چیز توانایی».

و می فرماید:

و أشرقت الأرض بنور ربّها و وضع الکتاب و جیء بالنبیّین و الشّهداء و قضی بینم بالحقّ و هم لا یظلمون.۹

و زمین به نور پروردگارش روشن گردد، و کارنامهٔ [‍‍‌اعمال در میان] نهاده شود، و پیامبران و شاهدان را بیاورند، و میانشان به حق داوری گردد، و مورد ستم قرار نگیرند.

به عبارت دیگر زمین در آن روز ـ حساب ـ به واسطهٔ وجود انبیا، اولیا و مؤمنان، روشن می‌شود. ۱۰

● درجات نور

درجات نور بر حسب عواملی، مانند تفاوت در وسعت انتشار یا محدودیت، تفاوت در اسباب و آثار، و شدت یا ضعف آن با یکدیگر متفاوت است. چنانچه نور خالی از ظلمت باشد، میزان انتشار و تأثیر آن بسیار شدت می‌یابد. و در آن حالت نورانیت مطلق می‌شود. به عنوان مثال، روشنایی لامپ هزار وات با لامپ صدوات تفاوت می‌کند. اولی دارای نوری کامل و قوی است در حالی که دومی نوری ضعیف و آمیخته با تاریکی دارد. پس نور شدید، خالی از ظلمت است.

به همین ترتیب، درجات مشاهده و شناخت نزد انسان‌ها، به نسبت اختلاف درجات نور نزد آن‌ها متفاوت است. انسانی که به درجات عالی علم راه نیافته، و جهلش بیش از علمش می‌باشد، با انسان عالمی که هیچ جهلی در او نیست، متفاوت است. شخص اول نیازمند دومی است اما شخص دوم به هیچ‌کس نیازی ندارد. خداوند متعال فرموده است:

أو من کان میتاً فأحییناه و جعلنا له نوراً یمشی به فی النّاس کمن مثله فی الظّلمات لیس بخارجٍ منها کذلک زیّن للکافرین ما کانوا یعملون.۱۱

آیا کسی که مرده [دل] بود و زنده‌اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن، در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکی‌هاست و از آن بیرون آمدنی نیست؟ این گونه برای کافران آنچه انجام می‌دادند زینت داده شده است.

به عنوان مثال، برای این موضوع می‌توان اتاقی را در نظر گرفت که درون آن سه لامپ، یکی به توان یک وات، دومی صد وات و سومی هزار وات، روشن است. نور لامپ اول مخلوط با ظلمت است و به همین دلیل، برای روشن نمودن همهٔ اتاق به تنهایی کافی نیست، در حالی که لامپ سوم تماماً نور است و ظلمت ندارد و برای روشن نمودن اتاق با وجود آن احتیاجی به لامپ دیگر نیست.۱۲

بنابر آنچه گفته شد، اکنون می‌توانیم مصادیق نور و درجات متفاوت آن را درک کنیم.

● انوار هستی

۱) خداوند متعال:

خداوند متعال، خود را در کتاب خویش به عنوان نور معرفی نموده و فرموده است:

الله نور السّموٰات و الأرض مثل نوره کمشکوٰهٍٔ فیها مصباحٌ المصباح فی زجاجهٍٔ الزّجاجهٔ کأنّها کوکبٌ درّیٌّّ یوقد من شجرهٍٔ مبٰرکهٍٔ زیتونهٍٔ لا شرقیـهٍٔ و لا غربیّهٍٔ یکاد زیتها یضیء و لو لم تمسسه نارٌ نورٌ علی نورٍ یهدی الله لنوره من یشاء و یضرب الله الأمثال للنّاس و الله بکلّ شیءٍ علیمٌ.۱۳

خدا، نور آسمان‌ها و زمین است. مثل نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی، و آن چراغ در شیشه‌ای است. آن شیشه، گویی اختری درخشان است که از درخت خجستهٔ زیتونی که نه شرقی است و نه غربی، افروخته می‌شود. نزدیک است که روغنش ـ هر چندان بدان آتشی نرسیده باشد ـ روشنی بخشد. روشنی بر روی روشنی است. خدا هر که را بخواهد با نور خویش هدایت می‌کند، و این مثل‌ها را خدا برای مردم می‌زند، و خدا به هر چیزی داناست.

چنین لفظ نور در موارد دیگری از کلمات معصومین(ع)، به عنوان نامی از نام‌های نیکوی خداوند ذکر شده است، از جلمه توسط حضرت امام علی(ع) در «دعای کمیل» این عبارت آمده است: «یا نور یا قدّوس؛ ای روشنایی و ای بسیار تقدیس شده»، در «دعای نور» از حضرت فاطمه زهرا(س): «بسم الله النور؛ به نام خداوندی که نور است». و در «دعای جوشن کبیر»: «یا نور النّور یا منوّر النّور یا خالق النور...؛ ای روشنایی نور، ای روشنایی بخش نور، ای آفرینندهٔ نور...» پوشیده نیست که اطلاق عنوان نور بر خدای متعال، به معنای نور حسی نیست، زیرا او:

لیس کمثله شیءٌ و هو السمیع البصیر.۱۴

چیزی مانند او نیست و اوست شنوای بینا.

نور حسی از مقولهٔ اجسام، اعراض و مخلوقات است همان‌طور که خداوند تعالی می‌فرماید:

و جعل الظّلمات و النّور. ۱۵

و تاریکی‌ها و روشنایی

سیدحسین نجیب محمد / مترجم: ابوذر یاسری